Τι είναι η Δημοκρατία; - ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ OLIVER RESSLER ΜΕ ΤΟ ΝΙΚΟ ΠΑΝΑΓΟ

Συνέντευξη του Oliver Ressler με τον Νίκο Πανάγο

(1) Ποια η γνώμη σου για την παρούσα κατάσταση του δημοκρατικού συστήματος, της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας στην οποία ζούμε; | Ποιους θεωρείς ως βασικούς περιορισμούς του συστήματος και αν πιστεύεις ότι αυτοί οι περιορισμοί μπορούν να επιλυθούν μέσα στο υπάρχον συστήματος ή σχετίζονται με το πρόβλημα της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας γενικότερα;

Πρώτα απ’ όλα πρέπει να είναι ξεκάθαρο ότι αντιπροσώπευση και δημοκρατία είναι όροι ασύμβατοι. Το υπάρχον σύστημα είναι μια εκλεπτυσμένη μορφή ολιγαρχίας και σε καμιά περίπτωση δημοκρατία. Το αντιπροσωπευτικό σύστημα μπορεί μόνο να αντιπροσωπεύσει συμφέροντα και όχι θελήσεις. Γι’ αυτό δεν είναι καθόλου περίεργο το γεγονός ότι είναι απολύτως συμβατό με το σημερινό θεσμικό πλαίσιο όπου στην πράξη δεν υπάρχουν ούτε πολίτες ούτε κοινωνία παρά μόνο άτομα και ομάδες συμφερόντων. Η θέληση μπορεί να εκφραστεί μόνο με δύο τρόπους. Είτε άμεσα ―σε πρόσωπο με πρόσωπο συνελεύσεις των πολιτών― είτε μέσω εξουσιοδοτημένων εντολοδόχων που είναι άμεσα ανακλητοί και υπόλογοι στις συνελεύσεις των πολιτών και εξουσιοδοτημένοι να μεταφέρουν συγκεκριμένη, ειδική εντολή ―και μόνο. Κανένας άλλος δεν μπορεί να αποφασίσει για λογαριασμό μας.

Είναι λοιπόν προφανές ότι το σημερινό πολιτικό σύστημα βρίσκεται σε κρίση. Και βρίσκεται σε κρίση εδώ και περίπου 200 χρόνια από τότε δηλαδή που το οξύμωρο σχήμα που ονομάστηκε αντιπροσωπευτική «δημοκρατία» εισήχθη στην πολιτική ζωή της κοινότητας από τους «πατέρες» θεμελιωτές του αμερικάνικου Συντάγματος και επεκτάθηκε και επιβλήθηκε σε όλο τον κόσμο. Μέχρι τότε η λέξη δημοκρατία είχε μια και μόνο έννοια. Σήμαινε άμεση δημοκρατία, δηλαδή τον τύπο της κοινωνίας στον οποίο όλοι οι άνθρωποι άμεσα και συλλογικά αποφασίζουν για κάθε θέμα της κοινωνικής ζωής. Σε πλήρη αντιδιαστολή με την άμεση δημοκρατία λειτουργεί το αντιπροσωπευτικό σύστημα. Σε αυτό οι πολίτες καλούνται κάθε 4 χρόνια να προσέλθουν στις κάλπες για να ψηφίσουν ―αφού πρώτα έχουν υποστεί πλύση εγκεφάλου από τα ελεγχόμενα από αυτές τις ίδιες τις ελίτ ΜΜΕ― πολιτικά κόμματα/αντιπροσώπους με βάση εντελώς αφηρημένα και γενικόλογα προγράμματα. Ακόμα όμως και όταν οι προεκλογικές εκστρατείες βασίζονται σε συγκεκριμένες θέσεις, στην πράξη από την επόμενη κιόλας των εκλογών, ξεκινάει η εφαρμογή της κρυφής πολιτικής ατζέντας που εκφράζει τα συμφέροντα της πολιτικής και οικονομικής ελίτ σε πλήρη αντιδιαστολή τόσο με τις προγραμματικές της υποσχέσεις όσο και σε πλήρη και κατάφωρη αντίθεση με την επιθυμία των πολιτών/υπηκόων. Παραδείγματα: εκατομμύρια Βρετανοί βγήκαν στους δρόμους για να διαδηλώσουν την αντίθεση τους στον πόλεμο του Κόλπου, αλλά ο πόλεμος έγινε. Κανείς δεν ρώτησε τους ευρωπαίους πολίτες για το Ευρωσύνταγμα. Αλλά ακόμα και η θέληση Γάλλων και Ολλανδών που το καταψήφισαν καθαρά με την διαδικασία του δημοψηφίσματος αγνοήθηκε και σήμερα το Ευρωσύνταγμα εισάγεται από την «πίσω πόρτα». Ακόμα δηλαδή και τα δημοψηφίσματα που η ίδια η πολιτική ελίτ εισηγείται σαν δήθεν δημοκρατική διαδικασία στην πραγματικότητα δεν είναι τίποτα άλλο παρά το άλλοθι του συστήματος που χρησιμοποιούνται μόνο όταν επικυρώνουν ήδη προειλημμένες από τις ελίτ αποφάσεις.

Όμως εδώ πρέπει επίσης να τονίσουμε ότι η κρίση του πολιτικού συστήματος είναι μόνο ένα μέρος της σημερινής πολυδιάστατης κρίσης. Η σημερινή κρίση είναι πολυδιάστατη διότι επεκτείνεται σε κάθε χώρο της ανθρώπινης δραστηριότητας. Είναι μια κρίση αυτού που μπορούμε να αποκαλέσουμε δημόσιο χώρο. Ο δημόσιος χώρος εδώ ορίζεται όχι με την στενή έννοια του πολιτικού χώρου αλλά με μια ευρύτερη έννοια που περιλαμβάνει τόσο τον πολιτικό χώρο αλλά επίσης και τον οικονομικό χώρο, τον κοινωνικό χώρο, τον πολιτιστικό χώρο και τέλος τον οικολογικό χώρο που αποτελεί και τον σύνδεσμο ανάμεσα στον κοινωνικό και τον φυσικό κόσμο. Η αιτία της πολυδιάστατης αυτής κρίσης είναι η ανισοκατανομή της δύναμης σε κάθε μια από τις σφαίρες που αναφέραμε. Η υπέρβαση λοιπόν της πολυδιάστατης αυτής κρίσης σημαίνει υπέρβαση της ανισοκατανομής της δύναμης σε όλες αυτές τις σφαίρες, σημαίνει δηλαδή την δημιουργία ενός διαφορετικού «συστήματος» που θα εξασφαλίζει την ισοκατανομή της δύναμης μεταξύ όλων των πολιτών.

Ενδεικτικά συμπτώματα της πολυδιάστατης κρίσης: στην πολιτική σφαίρα, η απάθεια και η απομάκρυνση των ανθρώπων από αυτό που περνιέται για πολιτική σήμερα; στην οικονομική σφαίρα η εντεινόμενη συγκέντρωση του πλούτου στα χέρια λίγων και η αυξανόμενη φτώχια της συντριπτικής πλειοψηφίας του πληθυσμού; στην κοινωνική σφαίρα, η εκρηκτική άνοδος της παραβατικότητας και της κατάχρησης ναρκωτικών; στην πολιτιστική σφαίρα, η ομογενοποίηση της κουλτούρας και η υποβάθμιση της στην παραγωγή πολιτιστικών υποπροϊόντων; τέλος στην οικολογική σφαίρα, η πρωτοφανής και ανεξέλεγκτη οικολογική καταστροφή.

Είναι λοιπόν φανερό από τα παραπάνω ότι τα σημερινά προβλήματα δεν είναι προβλήματα που σχετίζονται με την καλή ή κακή λειτουργία των θεσμών αλλά με το ίδιο το σύστημα της αντιπροσωπευτικής «δημοκρατίας» και του συμπληρώματος της στην οικονομική σφαίρα δηλαδή του συστήματος της οικονομίας της αγοράς.

(2) Πως φαντάζεται κατά τη γνώμη σου ένα καλύτερο, δημοκρατικότερο σύστημα; | Πάνω σε ποιες αρχές θα μπορούσε αυτό να οργανωθεί και ποιες μορφές θα μπορούσε να λάβει; | Πιστεύεις ότι οι διάφορες μορφές άμεσης ή συμμετοχικής δημοκρατίας είναι λειτουργικές;

Εδώ για άλλη μια φορά πρέπει να τονίσουμε ότι δεν υπάρχει «περισσότερο» ή «λιγότερο» δημοκρατικό σύστημα. Ένα σύστημα είτε είναι δημοκρατικό ―δηλαδή άμεση δημοκρατία όπως την περιγράψαμε νωρίτερα― είτε δεν είναι δημοκρατικό.

Επίσης αν συμφωνήσουμε με την περιγραφή της πολυδιάστατης κρίσης που κάναμε νωρίτερα τότε είναι φανερό ότι το ξεπέρασμα της σημερινής κρίσης απαιτεί έναν νέο ορισμό της δημοκρατίας που θα υπερβαίνει την παραδοσιακή έννοια της πολιτικής/άμεσης δημοκρατίας έτσι ώστε να περιλαμβάνει τόσο την πολιτική σφαίρα όσο και την οικονομική, κοινωνική, πολιτιστική και οικολογική σφαίρα. Η ονομασία που δίνουμε σε αυτό τον διευρυμένο ορισμό της δημοκρατίας είναι Περιεκτική Δημοκρατία.

Αν η ελευθερία είναι ―και σύμφωνα με την γνώμη μας είναι― το ύψιστο ανθρώπινο αγαθό και αν ορίσουμε την ελευθερία με όρους ατομικής και συλλογικής αυτονομίας τότε η σύνδεση αυτονομίας και δημοκρατίας είναι αναπόφευκτη. Αυτόνομο είναι το άτομο που συμμετέχει ισότιμα στην λήψη των αποφάσεων. Αυτόνομα άτομα μπορούν να υπάρξουν μόνο στα πλαίσια μιας αυτόνομης κοινωνίας. Και αυτόνομη είναι μόνο μια κοινωνία η οποία έχοντας συνείδηση ότι οι θεσμοί είναι δημιούργημα δικό της έχει δημιουργήσει θεσμούς για την δημοκρατική λήψη των αποφάσεων δηλαδή για την ισοκατανομή της δύναμης σε όλα τα επίπεδα.

Οι βασικοί θεσμοί/μορφές οργάνωσης που εξασφαλίζουν την ατομική και συλλογική αυτονομία δηλαδή την ισοκατανομή της δύναμης είναι η πρόσωπο με πρόσωπο συνέλευση των πολιτών η οποία είναι δυνατή μόνο στην βάση μιας μικρής σχετικά κοινότητας ―30-40.000 πολιτών― τον «δήμο». Επειδή όμως όπως είπαμε μια Περιεκτική Δημοκρατία δεν περιορίζεται μόνο στο πολιτικό επίπεδο αλλά επεκτείνεται και σε όλες τις άλλες σφαίρες της κοινωνικής ζωής π.χ. στην οικονομική σφαίρα όπου φυσικά η αυτάρκεια δεν είναι εφικτή προκύπτει η ανάγκη για μια συνομοσπονδιακή οργάνωση των δήμων σε εθνικό και παγκόσμιο επίπεδο για την λήψη όλων εκείνων των σημαντικών αποφάσεων που απαιτούν συνεργασία και αλληλεγγύη π.χ. στην ισοκατανομή των φυσικών πόρων με σκοπό την κάλυψη των βασικών αναγκών όλων των πολιτών της συνομοσπονδίας. Η μορφή δηλαδή που μια Περιεκτική Δημοκρατία μπορεί να πάρει είναι η μορφή μια συνομοσπονδιακής οργάνωσης δήμων σε περιφερειακό και παγκόσμιο επίπεδο. Η συνομοσπονδιακή αυτή οργάνωση βασίζεται σ’ ένα δίκτυο εκτελεστικών συμβουλίων των οποίων τα μέλη είναι εντολοδόχοι, άμεσα ανακλητοί και υπόλογοι στις δημοτικές συνελεύσεις οι οποίες (συνελεύσεις) παίρνουν όλες τις αποφάσεις και οι οποίες τους εκλέγουν με μοναδική αρμοδιότητα να συντονίζουν και να εκτελούν τις αποφάσεις της. Η λειτουργία τους δηλαδή είναι καθαρά εκτελεστική και πρακτική και δεν διαμορφώνουν οι ίδιοι καμιά πολιτική όπως συμβαίνει στο σημερινό αντιπροσωπευτικό σύστημα.

Με βάση τα παραπάνω προκύπτουν οι δύο βασικές αρχές στις οποίες στηρίζεται μια Περιεκτική Δημοκρατία. Οι αρχές αυτές είναι α) η αρχή της αυτονομίας και β) η αρχή της κοινότητας.

Με βάση λοιπόν την περιγραφή της σημερινής πολυδιάστατης κρίσης και την μορφή που ένα δημοκρατικό σύστημα θα μπορούσε να πάρει προκειμένου να ξεπεράσουμε αυτή την κρίση είναι φανερό ότι «ενέσεις» άμεσης ή συμμετοχικής δημοκρατίας με κανένα τρόπο δεν μπορούν να έχουν κανένα αποτέλεσμα. Μορφές άμεσης δημοκρατίας όπως τα δημοψηφίσματα ή μορφές συμμετοχικής δημοκρατίας όπως η προτεινόμενη δημοκρατία της κοινωνίας των πολιτών ή η πρόσφατη στην Ελλάδα συζήτηση για την δημοκρατία των Bloggers αποτελούν το άλλοθι του συστήματος. Αποτελούν μορφές ψευδοδημοκρατίας που χρησιμοποιούνται επιλεκτικά και κατά περίπτωση και που μοναδικό στόχο έχουν είτε να «θεραπεύσουν» τα «πληγωμένα» εκλογικά ποσοστά των σοσιαλφιλελεύθερων και της ρεφορμιστικής Αριστεράς είτε να δώσουν μια ψευδαίσθηση συμμετοχής στους ανθρώπους που ασφυκτιώντας στο σημερινό πολιτικό και οικονομικό πλαίσιο που τους έχει μετατρέψει σε αγελαίους και παθητικούς καταναλωτές πολιτικής, προϊόντων και κουλτούρας αναζητούν μια πραγματική διέξοδο, μια αληθινή δημοκρατία.

* Απομαγνητοφώνηση συνέντευξης του Oliver Ressler με τον Νίκο Πανάγο που έλαβε χώρα στη Θεσσαλονίκη το Μάιο του 2008 για την προσεχή κινηματογραφική έκθεση “What Is Democracy?,” η οποία θα παρουσιαστεί το 2009. Για λεπτομέρειες βλ. www.ressler.at