Ένα τρίπτυχο για σύγχρονη δημοκρατία ΤΑΚΗΣ ΦΩΤΟΠΟΥΛΟΣ (Ελευθεροτυπία, 24 Ιουνίου 1995)

Η σημερινή αναζωπύρωση της συζήτησης για τη δημοκρατία δεν είναι βέβαια τυχαία ούτε ανακινήθηκε από κάποιους αιθεροβάμονες διανοούμενους. Στη πραγματικότητα, είναι η αλματώδης συγκέντρωση πολιτικής και οικονομικής δύναμης που σημειώνεται τελευταία, σαν απώτερη συνέπεια της διεθνοποίησης της οικονομίας της αγοράς, η οποία, δημιουργώντας μια βαθιά κρίση των υπαρχόντων πολιτικών και οικονομικών θεσμών, έθεσε το θέμα του νοήματος της δημοκρατίας σήμερα. Οι δύο βασικές τάσεις που διαμορφώνονται σχετικά είναι, πρώτον, αυτή που θα μπορούσαμε να ονομάσουμε «εκσυγχρονιστική» τάση, και, δεύτερον, η ριζοσπαστική τάση. Η θεμελιακή διαφορά μεταξύ των δυο αυτών τάσεων είναι ότι ενώ η πρώτη παίρνει ως δεδομένο όλο το υπάρχον θεσμικό πλαίσιο της διεθνοποιημένης οικονομίας της αγοράς και των υπερεθνικών πολιτικών και οικονομικών θεσμών που την εκφράζουν, η δεύτερη τάση, αποβλέπει στη δημιουργία ενός νέου θεσμικού πλαισίου που θεμελιώνεται σε δομές ισοκατανομής δύναμης.

Έτσι, η «εκσυγχρονιστική» τάση αποβλέπει στο «βάθεμα» της σημερινής αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας, μέσω της εξάπλωσης των πολιτικών και οικονομικών δικαιωμάτων και της δημιουργίας αυτόνομων θεσμών που θα ενεργοποιούν την κοινωνία των πολιτών και θ’ αντισταθμίζουν τη συγκέντρωση πολιτικής και οικονομικής εξουσίας στο κράτος και την οικονομία της αγοράς αντίστοιχα. Όπως, όμως, επανειλημμένως έχω προσπαθήσει να δείξω από τις στήλες αυτές, σε αντίθεση με τις επιφανειακές εντυπώσεις, η πραγματικά ουτοπική τάση δεν είναι η ριζοσπαστική αλλά η «εκσυγχρονιστική». Διότι πράγματι αποτελεί ουτοπία, με την αρνητική έννοια του όρου, να πιστεύει κανείς σήμερα ότι είναι δυνατή η ενδυνάμωση των κοινωνικών ελέγχων πάνω στην οικονομία της αγοράς και τους θεσμούς της, μέσω της δημιουργίας μιας ενεργού κοινωνίας πολιτών. Τη στιγμή δηλαδή ακριβώς που ο αγώνας για την ανταγωνιστικότητα, στο σημερινό θεσμικό πλαίσιο, είναι στη πραγματικότητα αγώνας για την επιβίωση. Και αυτό, πέρα από το γεγονός ότι παρόμοια πεποίθηση είναι και μη ιστορική, εφόσον στηρίζεται στην εσφαλμένη παραδοχή ότι η σημερινή τάση μεγιστοποίησης της ελευθερίας της αγοράς είναι απλώς ένα παροδικό φαινόμενο που δημιουργήθηκε από τις πολιτικές των «κακών» νεοφιλελεύθερων και όχι μια ιστορική διαδικασία που άρχισε περίπου διακόσια χρόνια πριν.

Αλλά, ας έλθουμε στην ριζοσπαστική τάση που συνήθως κατηγορείται ως ουτοπική, με βάση το επιχείρημα ότι επιστροφή στη κλασική έννοια της δημοκρατίας, με τα σημερινά κοινωνικά και οικονομικά μεγέθη, θα σήμαινε την αναχρονιστική επιστροφή σε προηγούμενες μορφές κοινωνικής και οικονομικής οργάνωσης. Ένα καλό σημείο εκκίνησης για μια σύντομη απάντηση στο ερώτημα αυτό[1] θα ήταν ίσως η εξέταση της ίδιας της έννοιας της δημοκρατίας η οποία, μαζί με την έννοια του σοσιαλισμού, έχει γίνει το αντικείμενο της μεγαλύτερης ίσως κατάχρησης στον αιώνα αυτό. Κατ’ αρχήν, θα έπρεπε να τονιστεί ότι δεν υπάρχουν διάφορα είδη δημοκρατίας. Στο πολιτικό επίπεδο, υπάρχει μόνο μια μορφή δημοκρατίας, δηλαδή, η απευθείας άσκηση της κυριαρχίας από τον ίδιο τον λαό. Όλες οι άλλες, επομένως, μορφές δημοκρατίας δεν αποτελούν παρά διάφορες εκδοχές ολιγαρχίας, δηλαδή διακυβέρνησης από τους λίγους. Αυτό σημαίνει ότι ο μόνος επιθετικός προσδιορισμός ο οποίος θα μπορούσε να προστεθεί στον όρο δημοκρατία είναι «οικονομική», δεδομένου ότι η οικονομική δημοκρατία ήταν πράγματι άγνωστη στους Αθηναίους πολίτες που δημιούργησαν τη δημοκρατία για τους οποίους η οικονομική δραστηριότητα, αντίθετα με τη πολιτική δραστηριότητα, δεν ανήκε στη πολιτική σφαίρα.

Είναι όμως τέτοια η σημερινή καπήλευση της έννοιας της δημοκρατίας, ώστε το σημερινό θεσμικό πλαίσιο, που συνεπάγεται τον χωρισμό της κοινωνίας από το κράτος και την οικονομία να βαφτίζεται από τους σοσιαλ-φιλελεύθερους ως «δημοκρατία», όταν είναι γνωστό ότι η κλασική έννοια της δημοκρατίας προϋποθέτει ότι η κυριαρχία ασκείται άμεσα από τους ίδιους τους ελεύθερους πολίτες. Ποια είναι όμως τα χαρακτηριστικά τα οποία θα μπορούσαν να ορίσουν μια σύγχρονη αντίληψη της δημοκρατίας; Νομίζω ότι τα ακόλουθα τέσσερα στοιχεία θα μπορούσαν να στοιχειοθετήσουν τη δημοκρατία σήμερα: άμεση δημοκρατία, οικονομική δημοκρατία, κοινοτική οργάνωση, και συνομοσπονδισμός.

Το στοιχείο της άμεσης δημοκρατίας σημαίνει ότι, στο πολιτικό επίπεδο, η κοινωνία θεμελιώνεται στην ισοκατανομή της πολιτικής δύναμης μεταξύ όλων των πολιτών, δηλαδή στην αυτοθέσμιση της κοινωνίας. Αυτό συνεπάγεται, πρώτον, ότι δεν υπάρχουν θεσμισμένες πολιτικές διαδικασίες ολιγαρχικού χαρακτήρα, δηλαδή ότι όλες οι πολιτικές αποφάσεις (συμπεριλαμβανομένων αυτών που αναφέρονται στην θέσπιση και εκτέλεση των νόμων) λαμβάνονται από το σώμα των πολιτών συλλογικά και χωρίς αντιπροσώπευση και, δεύτερον, ότι δεν υπάρχουν θεσμισμένες πολιτικές δομές που ενσωματώνουν άνισες σχέσεις εξουσίας.

Το στοιχείο της οικονομικής δημοκρατίας σημαίνει ότι, στο οικονομικό επίπεδο, η κοινωνία θεμελιώνεται στην ισοκατανομή της οικονομικής δύναμης μεταξύ όλων των πολιτών. Αυτό συνεπάγεται πρώτον, ότι δεν υπάρχουν θεσμισμένες οικονομικές διαδικασίες ολιγαρχικού χαρακτήρα. Δηλαδή ότι όλες οι αποφάσεις που αφορούν τη διεύθυνση της οικονομίας σαν σύνολο (επίπεδο παραγωγής, κατανάλωσης και επενδύσεων, ποσότητα εργασίας και ελεύθερου χρόνου, είδος τεχνολογίας κ.λπ.) λαμβάνονται από το σώμα των πολιτών συλλογικά και χωρίς αντιπροσώπευση. Δεύτερον, ότι δεν υπάρχουν θεσμισμένες οικονομικές δομές που ενσωματώνουν άνισες σχέσεις οικονομικής εξουσίας, δηλαδή ότι τα μέσα παραγωγής και κατανομής είναι αντικείμενο συλλογικής ιδιοκτησίας και άμεσου ελέγχου από το σώμα των πολιτών. Θα πρέπει να σημειωθεί ότι στις σημερινές συνθήκες όπου η ίδια η επιβίωση του πολίτη εξαρτάται από οικονομικές δυνάμεις που δεν ελέγχει, η άμεση δημοκρατία δεν είναι δυνατή χωρίς τη συμπλήρωση της από την οικονομική δημοκρατία. Το να μιλούμε δηλαδή για την ισοκατανομή της πολιτικής δύναμης χωρίς να την εξαρτούμε από την ισοκατανομή της οικονομικής δύναμης είναι, στη καλύτερη περίπτωση, χωρίς νόημα και, στη χειρότερη, απατηλό. Έτσι, επομένως θα πρέπει να δούμε τις προτάσεις που μιλούν για άμεση δημοκρατία στο σημερινό θεσμικό πλαίσιο της οικονομίας της αγοράς (βλ. για παράδειγμα, τη νεόκοπη Ένωση Πολιτών «Βήμα για τη δημοκρατία» η οποία μιλά για «αυθεντική δημοκρατία» χωρίς ν’ αναφέρει κουβέντα για την οικονομική δημοκρατία!). Ο στόχος της οικονομικής δημοκρατίας δεν μπορεί να είναι άλλος από την εξασφάλιση μιας κατανομής των οικονομικών πόρων που διασφαλίζει τόσο την ελευθερία της ατομικής επιλογής όσο και την ικανοποίηση των βασικών αναγκών των πολιτών.

Το στοιχείο της κοινοτικής οργάνωσης σημαίνει ότι η κοινότητα είναι η θεμελιακή κοινωνική, πολιτική και οικονομική μονάδα, πάνω στην οποία θα μπορούσε, στις σημερινές συνθήκες, να θεμελιωθεί ένας νέος τύπος κοινωνίας. Η αναγέννηση της δημοκρατίας είναι σήμερα δυνατή μόνο στο κοινοτικό επίπεδο (τον δήμο και τις υποδιαιρέσεις του), διότι μόνο στο επίπεδο αυτό είναι δυνατόν να ικανοποιηθούν οι συνθήκες που κάνουν δυνατή την άμεση και οικονομική δημοκρατία. Δηλαδή, η οικονομική αυτοδυναμία, η κοινοτικοποίηση των οικονομικών πλουτοπαραγωγικών πηγών και ο δημοκρατικός καταμερισμός των αγαθών και υπηρεσιών μεταξύ των συνομοσπονδιοποιημένων κοινοτήτων.

Tέλος, το στοιχείο του συνομοσπονδισμού είναι βασικό για τη διαφοροποίηση της νέας αυτής αντίληψης της δημοκρατίας από τοπικιστικές ουτοπίες. Η δημοκρατία σήμερα δεν είναι νοητή στο πολιτικό και κυρίως στο οικονομικό και οικολογικό επίπεδο σε τοπικιστική βάση, δηλαδή στη βάση της κοινότητας ή ακόμη και της περιοχής ή της χώρας. Η συνομοσπονδιοποίηση των κοινοτήτων αποτελεί επομένως την απαραίτητη θεσμική προϋπόθεση για μια σύγχρονη αντίληψη της δημοκρατίας.

Η νέα, επομένως, αντίληψη της δημοκρατίας αποτελεί μια σύνθεση της κλασικής δημοκρατικής παράδοσης (άμεση δημοκρατία), της σοσιαλιστικής παράδοσης (οικονομική δημοκρατία) και του πράσινου ριζοσπαστισμού (συνομοσπονδιακός κοινοτισμός). Μια τέτοια σύνθεση θα μπορούσε ν αποτελέσει τη βάση ενός νέου κοινωνικού συστήματος που θα υπερβαίνει τόσο τον κρατικιστικό σοσιαλισμό όσο και τον φιλελεύθερο καπιταλισμό.

[1] Για πληρέστερη ανάλυση βλ. Τάκης Φωτόπουλος, «Μια νέα αντίληψη της δημοκρατίας», στο υπό έκδοση Κοινωνία και Φύση, αρ. 8.