(Ελευθεροτυπία, 5 Αυγούστου 1995)
Το αδιέξοδο της μη ριζοσπαστικής οικολογίας
ΤΑΚΗΣ ΦΩΤΟΠΟΥΛΟΣ
Τα πορίσματα της συνάντησης στην Ερμούπολη τον περασμένο
μήνα, που παρουσιάστηκαν από την εφημερίδα αυτή ως «η
οικολογική σκέψη σήμερα»[1],
θα ήταν ίσως σωστότερο να παρουσιαζόντουσαν με τον τίτλο «η
μη ριζοσπαστική οικολογική σκέψη σήμερα και τα αδιέξοδα
της». Και αυτό γιατί, από όσο μπορεί να κρίνει κανένας από
τη γενναιόδωρη παρουσίαση της, η ριζοσπαστική οικολογική
σκέψη έλαμπε δια της απουσίας της από τη συνάντηση αυτή.
Παρόλα αυτά, διάφοροι «ειδικοί» που έλαβαν μέρος στη
συνάντηση δεν δίστασαν να μιλούν για «κρίση του οικολογικού
κινήματος» ή ακόμη και για «στασιμότητα στις θεωρητικές
επεξεργασίες του οικολογικού κινήματος» όταν αυτό που
εννοούσαν βέβαια είναι η στασιμότητα και η κρίση της μη
ριζοσπαστικής οικολογίας στην οποία και ανήκουν ιδεολογικά.
Δεδομένου όμως ότι η μη ριζοσπαστική οικολογία είναι αυτή
που προβάλλεται μαζικά από τα ΜΜΕ (για λόγους που θα γίνουν
φανεροί στη συνέχεια) δεν είναι περίεργο ότι ο μέσος πολίτης
έχει μια διαστρεβλωμένη αντίληψη για τους οικολόγους και την
οικολογία γενικότερα. Γι’ αυτό και τα οικολογικά κόμματα
έχουν συνήθως απήχηση σε μέλη των μεσαίων τάξεων τα οποία,
αφού προηγουμένως έχουν λύσει τα βασικά βιοτικά προβλήματα
τους, ανησυχούν για την υποβάθμιση του περιβάλλοντος που δεν
τους αφήνει ήσυχους να χαρούν τα αγαθά που τους προσφέρει το
σύστημα της οικονομίας της αγοράς, το οποίο προ-αποδέχονται
και δεν θέτουν σε καμιά αμφισβήτηση. Η περιθωριοποίηση
επομένως του οικολογικού κινήματος δεν είναι ανεξήγητη όταν
η ταύτιση του κυρίου ρεύματος μέσα στο κίνημα αυτό με την μη
ριζοσπαστική οικολογία σηματοδοτεί και την αδυναμία του να
προσφέρει μια εναλλακτική κοινωνική θεώρηση που θα έβλεπε
την οικολογική κρίση ως τμήμα μιας πολυδιάστατης κρίσης η
οποία θεμελιώνεται στις ίδιες τις δομές του υπάρχοντος
κοινωνικο-οικονομικού συστήματος.
Όπως ήδη θα υπέθεσαν οι αναγνώστες από τα παραπάνω, η
οικολογία δεν είναι ένας μονολιθικός χώρος και υπάρχουν
σημαντικές διαφοροποιήσεις στην οικολογική σκέψη και το
οικολογικό κίνημα. Σχηματικά, όπως επιτρέπει ο χώρος αυτός,
θα μπορούσαμε να διακρίνουμε τις ακόλουθες τάσεις τις οποίες
θ αντιπαραθέσουμε με την ριζοσπαστική οικολογία. Κατ’ αρχήν
υπάρχει αυτό που θα μπορούσαμε να ονομάσουμε «τεχνοκρατική
οικολογία»[2].
Η τεχνοκρατική οικολογία, παίρνοντας δεδομένες τις
καπιταλιστικές δομές, έχει στόχο τηv
επίλυση τoυ
σημερινού οικολογικού πρoβλήματoς
με τεχvoλoγικά
κυρίως μέσα. Η αvτίληψη
αυτή πρoυπoθέτει
φαvερά,
ή συvήθως
σιωπηρά, ότι η τεχvoλoγία
είvαι
κoιvωvικά
oυδέτερη
και ότι δεv
μέvει
παρά
vα
τη χρησιμoπoιήσoυμε
για τoυς
σωστoύς
σκoπoύς
για
vα
oδηγηθoύμε
στη λύση όχι μόvo
τoυ
oικoλoγικoύ
αλλά τoυ
κoιvωvικoύ
πρoβλήματoς
γεvικότερα.
Αγvoείται
δηλαδή η κoιvωvική
θέσμιση τόσo
της επιστήμης όσo
και της τεχvoλoγίας
και τo
γεγovός
ότι
o
σχεδιασμός και πρoπαvτός
η εφαρμoγή
vέωv
τεχvικώv
είvαι
άμεση συvάρτηση
της κoιvωvικής
oργάvωσης
γεvικά
και της
oργάvωσης
παραγωγής ειδικότερα[3].
Στη καπιταλιστική κoιvωvία,
όμως, όπως άλλωστε και σε κάθε κoιvωvία,
η τεχvoλoγία
εvσωματώvει
τις συγκεκριμέvες
σχέσεις παραγωγής, τηv
ιεραρχική
oργάvωση
της και φυσικά τov
πρωταρχικό στόχo
της πoυ
στη περίπτωση της καπιταλιστικής κoιvωvίας
αvαφέρεται
στη μεγιστoποίηση
της ποσοτικής αvάπτυξης
και της αποδοτικότητας, ορισμέvης
με στεvά
μικρο-οικovoμικά
κριτήρια. Για παράδειγμα,
oι
vέες
τεχvoλογίες
πoυ
χρησιμοποιούν σήμερα οι πολυεθvικές
για τηv
αvτιμετώπιση
τoυ
προβλήματoς
τoυ
όζovτoς
δεv
αμφισβητoύv
καθόλου τις παραγωγικές και καταvαλωτικές
δομές της σύγχρovης
καπιταλιστικής κoιvωvίας,
ή τηv
ιδέα της αvθρώπιvης
κυριαρχίας πάvω
στη φύση, αλλά, αvτίθετα,
επιδιώκoυv
vα
διευκoλύvoυv
τη κυριαρχία αυτή, μειώvovτας
τoυς
κιvδύvoυς
πoυ
συvεπάγεται,
εvώ
συγχρόvως
δίνουν τηv
ευκαιρία στις επιχειρήσεις
vα
επεκτείvoυv
με τις
vέες
«oικoλoγικές»
επεvδύσεις
τη συσσώρευση κεφαλαίoυ
τoυς.
Πράγμα που σημαίνει ότι αν η «λύση» για το πρόβλημα του
όζοντος (που και αυτή θα πάρει δεκαετίες για να το
αναπληρώσει) ήταν δυνατή, αυτό συνέβη διότι ήταν συμβατή με
τη λογική και τη δυναμική της οικονομίας της αγοράς. Αυτό
όμως δεν συνεπάγεται βέβαια ότι ανάλογες λύσεις, είναι
δυνατές, στο πλαίσιο της λογικής και της δυναμικής του
συστήματος της αγοράς, σχετικά με τα σοβαρότερα προβλήματα
του φαινομένου του θερμοκηπίου, της καταστροφής των δασών
κ.λπ. Αλλά και στo
ίδιo
τo
επίπεδο της τεχvoλογίας
είvαι
χαρακτηριστικές
oι
διαφoρές
μεταξύ τεχνοκρατικής και ριζοσπαστικής
oικoλoγίας.
Έτσι, η πρώτη υιoθετεί
είτε αποσπασματικές λύσεις στα οικολογικά πρoβλήματα,
υπό μoρφή,
συvήθως,
επιδιορθώσεωv
της υπάρχουσας υποδομής ―πoυ
κατά καvόvα
συνεπάγνονται τη δημιουργία άλλων οικολογικών προβλημάτων―
είτε λύσεις πoυ
ενσωματώvoυν
τις θεμελιακές αρχές της καπιταλιστικής τεχvoλoγίας,
δηλαδή τηv
μαζικoπoίηση
και τηv
oμoιoμoρφία.
Αvτίθετα,
η ριζοσπαστική οικολογία υιoθετεί
μια
oλική
τεχνολογική αντίληψη πoυ
ενσωματώvει
τη βασική οικολογική αρχή της ποικιλίας και της πολυμορφίας.
Μια άλλη μορφή μη ριζοσπαστικής οικολογίας που έχει
ιδιαίτερη πέραση στη χώρα μας είναι αυτή που θα ονόμαζα
«πολιτιστική» οικολογία. Οι οπαδοί αυτού του ρεύματος δεν
αρνούνται τις κοινωνικές αιτίες των οικολογικών προβλημάτων
αλλά υποστηρίζουν ότι η επίλυση των οικολογικών προβλημάτων
είναι δυνατή ακόμη και μέσα στο υπάρχον σύστημα της
οικονομίας της αγοράς, αρκεί να αλλάξουμε τις πολιτιστικές
μας αξίες, υιοθετώντας αξίες που είναι συμβατές με τον
σεβασμό του περιβάλλοντος (μείωση καταναλωτισμού κ.λπ.) και
ν' ασκήσουμε αποτελεσματική πίεση στο κράτος για να
υιοθετήσει αντίστοιχες πολιτικές, μέσω της ενδυνάμωσης της
«κοινωνίας πολιτών». Η δραστηριότητα ακτιβιστικών οργανώσεων
σαν την
Greenpeace
εντάσσεται ακριβώς σε αυτό τον τρόπο σκέψης. Όμως η
πολιτιστική οικολογία, εκτός από το θεμελιακό λάθος που
διαπράττει να υποστηρίζει ότι είναι δυνατή η μαζική αλλαγή
των πολιτιστικών αξιών χωρίς να τίθεται συγχρόνως θέμα
ριζικής αλλαγής του κοινωνικοοικονομικού συστήματος που τις
αναπαράγει, έμμεσα υιοθετεί πολλές από τις απόψεις της
τεχνοκρατικής οικολογίας και κυρίως αυτές για την
ουδετερότητα της τεχνολογίας και τις δυνατότητες
τεχνολογικών λύσεων. Πέρα, όμως, από αυτό, η πολιτιστική
οικολογία είναι ανιστόρητη αλλά και ουτοπική με την αρνητική
σημασία. Είναι ανιστόρητη, διότι δεν αντιλαμβάνεται ότι η
σημερινή διεθνοποιημένη οικονομία της αγοράς και ο
συνακόλουθος προντουκτιβισμός (δηλ. η λατρεία της παραγωγής)
και καταναλωτισμός δεν είναι τυχαία φαινόμενα που μπορούν ν’
ανατραπούν, ακόμη και στο υπάρχον σύστημα, αρκεί ν’
αλλάξουμε τις αξίες μας, αλλά αναγκαία αποτελέσματα της
δυναμικής της οικονομίας της αγοράς. Είναι ουτοπική, διότι
δεν αναγνωρίζει ότι οι αλλαγές πολιτικής που έχουν
πιθανότητα να υιοθετηθούν στο μακρο-οικονομικό και το
μικρο-οικονομικό επίπεδο είναι εκείνες μόνον που είναι
συμβατές με τη λογική της οικονομίας της αγοράς. Και αυτό
αφορά όχι μόνο αυτούς που ελέγχουν την οικονομία της αγοράς
αλλά και τη συντριπτική πλειοψηφία των πολιτών που, στο
υπάρχον σύστημα, έχουν ν’ αντιμετωπίζουν καθημερινά
διλήμματα του τύπου «απασχόληση ή περιβάλλον».
Πέρα από τα δυο αυτά βασικά είδη μη ριζοσπαστικής οικολογίας
που ευδοκιμούν στη χώρα μας, σε άλλες χώρες, κυρίως τις
αγγλοσαξονικές, ανθίζουν τα ιρρασιοναλιστικά κινήματα της
βαθιάς οικολογίας, της «Νέας Εποχής» κ.λπ. Το κοινό
χαρακτηριστικό όλων των ρευμάτων μη ριζοσπαστικής οικολογίας
είναι ότι δεν βλέπουν τις αιτίες της οικολογικής κρίσης στην
ίδια τη συγκέντρωση πολιτικής και οικονομικής δύναμης,
δηλαδή στις εξουσιαστικές σχέσεις και την οικονομία της
αγοράς, με αποτέλεσμα ότι έχουν ήδη φθάσει σε θεωρητικό και
πολιτικό αδιέξοδο. Το πολιτικό αδιέξοδο γίνεται ιδιαίτερα
φανερό από τη ταχυτάτη ενσωμάτωση των μη ριζοσπαστών
οικολόγων στις εξουσιαστικές δομές (π.χ. Γερμανικό Πράσινο
κίνημα) ή τη πολιτική περιθωριοποίηση τους (Βρετανικό
Πράσινο κίνημα, Ελληνικό κ.λπ.). Αντίθετα, η ριζοσπαστική
οικολογία που αναπτύσσεται σήμερα κυρίως με τη μορφή της
κοινωνικής οικολογίας αλλά και του «κοκκινο-πράσινου» (red-green)
ρεύματος[4],
βρίσκεται σε πλήρη θεωρητική άνθιση και αποτελεί τη μόνη
ελπίδα για την αναβίωση του οικολογικού κινήματος.-
[2]
Βλ. Τ. Φωτόπουλος, «Ριζοσπαστική και τεχνοκρατική
οικολογία», ΑΝΤΙ (13/7/1990).
[3]
F. Stewart, Technology and underdevelopment
(Macmillan, 1978).
[4]
Βλ. τα άρθρα κοινωνικών οικολόγων όπως ο
Murray Bookchin
και κοκκινοπράσινων όπως ο
James O'Connor
στο περιοδικό Κοινωνία και Φύση.