(Ελευθεροτυπία, 16 Ιανουαρίου 1999)
Η κρίση που δεν ξεπεράστηκε
ΤΑΚΗΣ ΦΩΤΟΠΟΥΛΟΣ
Πριν από λίγες μέρες η σοσιαλφιλελεύθερη κυβέρνηση πανηγύριζε για το γεγονός ότι …επέτυχε την περιπόθητη ονομαστική σύγκλιση που θα μας βάλει στο Ευρώ. Δηλαδή, βασικά, την πτώση του πληθωρισμού και των επιτοκίων (δεν μιλώ για το «μαγείρεμα» των ελλειμμάτων στο οποίο διέπρεψαν όλες οι κυβερνήσεις της ΕΕ). Φυσικά, εκείνο που δεν αναφέρουν οι λαλίστατοι «εκσυγχρονιστές» είναι ότι τόσο η πτώση των τιμών όσο και των επιτοκίων βασικά θα συνέβαινε ακόμη και αν σταύρωναν τα χέρια τους! Και αυτό διότι και τα δύο φαινόμενα κάθε άλλο παρά ελληνικά είναι. Στη πραγματικότητα μάλιστα αποτελούν βασικό σύμπτωμα της παγκόσμιας οικονομικής κρίσης που υποβόσκει και αναμένεται να οδηγήσει, κατά πάσα πιθανότητα μέσα στο νέο χρόνο, σε τεράστια χρηματιστηριακή κρίση (η Βραζιλιανή κρίση που μόλις ξέσπασε ίσως είναι το πρώτο σύμπτωμα). Έτσι, το ΔΝΤ στις τελευταίες προβλέψεις του τόνιζε ότι ένας από τους σημαντικότερους κίνδυνους που επικρέμανται πάνω από τη διεθνή οικονομία είναι μια κατάρρευση στα χρηματιστήρια. Παράλληλα, ο πολύς μεγάλο-κερδοσκόπος Σόρος (George Soros) επανέλαβε ότι η παγκόσμια κρίση χειροτερεύει, παρά τη φαινομενική κάλμα των τελευταίων μηνών.
Που οφείλεται όμως η κρίση αυτή που μας απειλεί όλους μας; Οφείλεται μήπως απλώς στις αντιπληθωριστικές πολιτικές των κυβερνήσεων όπως υποστηρίζουν διάφοροι σοσιαλδημοκράτες οικονομολόγοι; Η μήπως τα αίτια είναι «συστημικά» αναφέρονται δηλαδή στο ίδιο το σύστημα της οικονομίας της αγοράς, όπως αναγνωρίζει ακόμη και ο Σόρος σε βιβλίο που μόλις εξέδωσε;[1] Όμως, η σοσιαλδημοκρατική άποψη, συνεπής με τη ρεφορμιστική λογική της, στέκεται απλώς στα συμπτώματα της κρίσης και αποφεύγοντας στρουθοκαμηλικά να δει τη σημερινή «αγοραιοποίηση» της οικονομίας[2], αρνείται ν' αντιληφθεί ότι οι αντιπληθωριστικές πολιτικές είναι αναπόφευκτο αποτέλεσμα της διεθνοποίησης της οικονομίας της αγοράς και όχι η απώτερη αιτία της κρίσης. Αντίθετα, κατά την άποψη του Σόρου, (που είναι σύμφωνη με την άποψη που έχουμε υποστηρίξει αλλού[3]) η κεντρική αιτία της κρίσης είναι η άνιση σχέση μεταξύ καπιταλιστικού κέντρου στον «Βορρά» (βασικά, ΕΕ, Β. Αμερική, Ιαπωνία, Αυστραλία) και περιφέρειας του Νότου. Έτσι, δεδομένου ότι η ανάπτυξη του Νότου στηρίζεται στην εισροή κεφαλαίου από τον Βορρά, που σήμερα γίνεται κυρίως μέσω των διεθνών χρηματαγορών, το σύστημα είναι δομικά ευάλωτο σε πανικούς στη περιφέρεια, σαν αυτούς που σημειώθηκαν πέρυσι σε σχέση με την Ρωσία και σήμερα με τη Βραζιλία (που είναι ακόμη πιο επικίνδυνη λόγω των άμεσων επιδράσεων στην Αμερικανική οικονομία). Όπως υποστηρίζει ο ίδιος, οι πρόσφατες δραστικές περικοπές των επιτοκίων αποτελούν επίσης τμήμα της υποβόσκουσας κρίσης, την οποία μάλιστα χειροτέρεψαν εφόσον ενδυνάμωσαν τις αποκλίσεις μεταξύ κέντρου και περιφέρειας. Και αυτό, διότι οι επενδυτές για να αντισταθμίσουν την απώλεια κερδών στο κέντρο απαιτούν όλο και μεγαλύτερα περιθώρια κέρδους για να αναλάβουν τον κίνδυνο των επενδύσεων στη περιφέρεια. Έτσι, η διεύρυνση του ανοίγματος Βορρά-Νότου στα επιτόκια ενέτεινε παραπέρα την ασταθή σχέση μεταξύ κέντρου και περιφέρειας. Δεδομένου μάλιστα ότι η ικανότητα των κεντρικών τραπεζών και των ρυθμιστικών μηχανισμών ν' αντισταθμίσουν τις μαζικές μετακινήσεις κεφαλαίου, που σήμερα φθάνουν το ένα τρις δολ. ημερησίως, καθημερινά μειώνεται, το συμπέρασμα που καταλήγει είναι ότι μια μαζική κρίση είναι επί θύραις.
Φυσικά, ο Σορος δεν είναι …αντικαπιταλιστής. Μολονότι αναγνωρίζει τα «συστημικά» αίτια της κρίσης δεν επιδιώκει βέβαια την ανατροπή του συστήματος της οικονομίας της αγοράς. Απλώς επιτίθεται εναντίον αυτού που ονομάζει «φονταμενταλισμό της αγοράς», δηλ. της τάσης για την πλήρη αγοραιοποίηση της οικονομίας. Όμως η τάση αυτή δεν είναι ένα απλό καπρίτσιο των κακών νεοφιλελεύθερων και των συνοδοιπόρων τους σοσιαλδημοκρατών αλλά αντιπροσωπεύει μια ιστορική τάση της οικονομίας της αγοράς που με τη σημερινή διεθνοποίηση της έχει φθάσει στο απόγειο της. Η σημερινή κρίση ουσιαστικά άρχισε στα μέσα της δεκαετίας του 1970, ως αποτέλεσμα της βασικής αντίφασης που δημιουργούσε η διεθνοποίηση της οικονομίας της αγοράς και η παράλληλη επέκταση του κρατισμού (δηλ. του ενεργού κρατικού ελέγχου με στόχο τον καθορισμό του επιπέδου της οικονομικής δραστηριότητας)[4]. Ακόμη και η ίδια η διεθνοποίηση δεν ήταν απλώς αποτέλεσμα κρατικής πολιτικής. Όταν οι Θάτσερ και Ρέιγκαν άρχισαν ν' απελευθερώνουν τις χρηματαγορές και αγορές συναλλάγματος, ήδη βρισκόντουσαν κάτω από την ανηλεή πίεση των πολυεθνικών, (σύμπτωμα της η ανάπτυξη της αγοράς Ευρω-δολλαρίων) που επεδίωκαν την αναγκαία για την επέκταση τους απελευθέρωση των αγορών.
Με βάση αυτά τα δεδομένα, η θεμελιακή αιτία της κρίσης είναι η διευρυνόμενη συγκέντρωση οικονομικής δύναμης στο διαπεριφερειακό (μεταξύ Βορρά και Νότου) αλλά και στο διαταξικό επίπεδο που επιφέρει η διεθνοποίηση της οικονομίας της αγοράς. Και τα δύο είδη συγκέντρωσης εντείνουν την γενική αστάθεια του συστήματος και οδηγούν πολλούς κλάδους σε υπερπαραγωγή. Όσον αφορά την διαπεριφερειακή συγκέντρωση, ενώ το 1980 οι υψηλού εισοδήματος οικονομίες στο Βορρά στον οποίο κατοικούσε το 18% του παγκόσμιου πληθυσμού, συγκέντρωναν το 72% του παγκόσμιου εισοδήματος, το 1995 οι χώρες αυτές, όπου τώρα κατοικεί μόλις το 16% του παγκόσμιου πληθυσμού, συγκεντρώνουν το 81% του εισοδήματος.[5] Δεν είναι λοιπόν εκπληκτικό ότι σήμερα οι 225 πλουσιότεροι άνθρωποι συγκεντρώνουν πλούτο που είναι ίσος με το ετήσιο εισόδημα του μισού σχεδόν του παγκόσμιου πληθυσμού (2,5 δις. άνθρωποι).[6] Το αποτέλεσμα αυτής της πελώριας συγκέντρωσης είναι ότι σχεδόν το ένα τέταρτο του παγκόσμιου πληθυσμού ζει σήμερα σε απόλυτη φτώχεια και οι μισοί από αυτούς δεν ξεπερνούν τα 40 χρόνια ζωής.[7] Όσον αφορά την διαταξική συγκέντρωση, το Βρετανικό παράδειγμα είναι ενδεικτικό. Μεταξύ 1979 και 1997 το εισόδημα του 10% των πλουσιότερων αυξήθηκε κατά 70%, ενώ του 10% των φτωχότερων μειώθηκε κατά 9%.[8] Παρόλα αυτά, δεν λείπουν οι νυν βολεμένοι «εκσυγχρονιστές» και τ. «δηλωμένοι» Μαρξιστές που δηλώνουν ότι το καπιταλιστικό σύστημα «έχει να συνεισφέρει κάτι το μόνιμο στον οποιοδήποτε τρόπο οργάνωσης κάθε οικονομίας»[9] διότι προσέφερε υλική ευημερία, άδικη μεν, αλλά ευημερία (η ευημερία που προσφέρει το σκανδαλωδώς προσοδοφόρο επάγγελμα του Ευρωβουλευτού ίσως συμβάλλει αποφασιστικά στο όψιμο ξεκαθάρισμα της σκέψης)!
Ο άγριος ανταγωνισμός που ακολουθεί τη διεθνοποίηση δεν έχει οδηγήσει μόνο σε αυτή την πελώρια συγκέντρωση οικονομικής δύναμης αλλά και σε γενική πτώση των τιμών, που παραπέρα εντείνει την συγκέντρωση. Η τιμή του πετρελαίου για παράδειγμα ήδη έπεσε στο χαμηλότερο επίπεδο από δεκαετίες, εντείνοντας την κρίση των πετρελαιοπαραγωγών χωρών και κυρίως της Ρωσίας αλλά και μειώνοντας αντίστοιχα την παγκόσμια κατανάλωση που δημιουργούσε το πετρο-εισόδημα. Έτσι, οι χώρες του Νότου, που τόσα χρόνια ενθαρρύνονταν από τους διεθνείς οργανισμούς να στηρίξουν την ανάπτυξη τους στις εξαγωγές, σήμερα βλέπουν τα έσοδα από αυτές να μειώνονται δραστικά, τα νομίσματα τους να κλονίζονται και ν’ αναγκάζονται να κόβουν τις εισαγωγές, εντείνοντας παραπέρα την κρίση. Ακόμη, όπως και στη δεκαετία του ‘30, η πτώση των τιμών προκαλεί ακόμη μεγαλύτερη συγκέντρωση, όπως δείχνουν οι τελευταίες συγχωνεύσεις μεγαθήριων όπως η Exxon και η Mobil, η Total και η Petrofina. Η συνέπεια είναι ότι ο φαύλος κύκλος διαιωνίζεται, όπου ο ανταγωνισμός οδηγεί σε παραπέρα συγκέντρωση και μεγαλύτερη ανισότητα στη κατανομή του παγκόσμιου εισοδήματος και πλούτου μέχρις ότου το μπαλόνι σκάσει για άλλη μια φορά, όπως στη δεκαετία του ‘30. Και, φυσικά, τις συνέπειες της λειτουργίας του συστήματος της οικονομίας της αγοράς θα τις πληρώσουν πάλι οι συνήθεις ύποπτοι, αυτοί δηλαδή που απολαμβάνουν ελάχιστα οφέλη από αυτό, ενώ οι επαγγελματίες «σοσιαλιστές» θα ζητούν πάλι την ψήφο μας για να μας οδηγήσουν (με το αζημίωτο) σε καλύτερες μέρες…
[1] G. Soros, The crisis of global capitalism (1998)
[2] Βλ. π.χ. το αφιέρωμα της ‘Ε’, Βιβλιοθήκη, Δεκ. 1998 που βρίθει από παρόμοιες απόψεις οι οποίες μάλιστα παρουσιάζονται ως… «νεες αναλύσεις».
[3] Τ. Fotopoulos, Towards An Inclusive Democracy (1997 ― υπό έκδοση από τον Καστανιώτη), κεφ. 4.
[4] Στο ίδιο, κεφ. 1.
[5] WB, World Development Report 1997, Πιν 4 & 12.
[6] UN, Human Development Report 1998.
[7] UN, Human Development Report 1997, Πιν 2.1 & 2.2.
[8] D. Brindle, The Guardian (16/10/1998).