(Ελευθεροτυπία, 29 Ιουλίου 2000)
Η
μυθολογία της
κοινωνίας
πολιτών
ΤΑΚΗΣ ΦΩΤΟΠΟΥΛΟΣ
Σε
πρόσφατο άρθρο από τη στήλη αυτή[1] είχα αναφερθεί
στις τρεις βασικές προσεγγίσεις πάνω στο
θέμα της παγκοσμιοποίησης: την
σοσιαλφιλελευθερη που υποστηρίζουν
σοσιαλφιλελευθερα κόμματα όπως το ΠΑΣΟΚ, τη
παλαιολιθική σοσιαλδημοκρατική που
υποστηρίζουν κυριως τ.
Μαρξιστές και αυτήν της Περιεκτικής
Δημοκρατίας. Η σοσιαλφιλελευθερη άποψη
θεμελιώνεται ιδιαίτερα στη προσέγγιση της
κοινωνίας πολιτών που μετά την κατάρρευση
του ‘υπαρκτού’ αλλά και της παλιάς
σοσιαλδημοκρατίας έχει γίνει σήμερα
κυρίαρχη. Δεν είναι λοιπόν περίεργο ότι σε
πρόσφατη βιβλιοκριτική της προσέγγισης της
Περιεκτικής Δημοκρατίας από οπαδό της
κοινωνίας πολιτών,[2]
ενώ γίνεται δεκτή όλη η κριτική που άσκησα
στην οικονομία της αγοράς και την
αντιπροσωπευτική δημοκρατία, εξάγεται το
συμπέρασμα ότι «δεν μπορούμε ν απορρίψουμε
τις προσπάθειες εκατομμυρίων ανθρώπων, στο
πλαίσιο όλων των εκδηλώσεων της κοινωνίας
πολιτών, για περισσότερη δημοκρατία και για
βελτίωση των όρων ζωής τους». Η αιτιολογία
της θέσης αυτής είναι ότι μολονότι οι
προσπάθειες αυτές σωστά αντιμετωπίζονται
με επιφύλαξη αν όχι καχυποψία, «μόνον η
συσσώρευση και δημοκρατική δυναμική αυτών
των προσπαθειών θα μας οδηγήσει στην
πραγμάτωση της πλήρους, της ‘περιεκτικής
δημοκρατίας’». Θ άξιζε λοιπόν να δούμε από
κοντά το τι ακριβώς σημαίνει η κοινωνία
πολιτών, τι εκφράζει και ποια είναι η
δυναμική της , ιδιαίτερα σήμερα που πολλοί
μιλούν ακόμη και για τη γέννηση μιας ‘διεθνούς
κοινωνίας πολιτών’[3]
που ήδη έκανε την εμφάνιση της
στο Σιατλ.
Περιληπτικά, η κοινωνια πολιτων
συνίσταται από όλες εκείνες τις οργανώσεις
και θεσμούς που
βρίσκονται, θεωρητικά τουλάχιστον, έξω από
τον κρατικό έλεγχο αλλά και αυτόν της
οικονομίας της αγοράς: συνδικάτα, σύλλογοι,
κινήσεις πολιτών, συνεταιρισμοί, Εκκλησία,
Μη Κυβερνητικές Οργανώσεις (ΜΚΟ) κλπ. Όπως
είναι φανερό από τη
περιγραφή αυτή, ελάχιστες από τις κινήσεις
αυτές μπορούν να διεκδικήσουν τον τίτλο της
αυτονομίας από τις ελίτ που ελέγχουν το
κράτος και την οικονομία
της αγοράς, ιδιαίτερα μάλιστα στην Ελλάδα.
Ακόμη, πολλά από τα
σημαντικότερα στοιχεία της κοινωνίας
πολιτών, όπως τα εργατικά συνδικάτα, που σε
αναπτυγμένες οικονομίες της αγοράς (στις
οποίες δεν ανήκει βέβαια η Ελλάδα παρά την
κυβερνητική ανεκδοτολογία) κάποτε
είχαν σημαντικό βαθμό αυτονομίας από το
κράτος και τα κόμματα, σήμερα παρακμάζουν
μετά τον αποδεκατισμό της εργατικής τάξης
που έχει φέρει η παγκοσμιοποίηση και η
μεταβιομηχανική κοινωνία. Αλλά και οι ΜΚΟ,
όπως η Γκρινπις και η Διεθνής Αμνηστία,
έδειξαν σαφώς και επανειλημμένα πόσο
αυτόνομες είναι από κρίσιμες επιλογές των
πολιτικών και οικονομικών ελίτ που
ελέγχουν το κράτος και την οικονομία της
αγοράς αντίστοιχα. Η στάση τους σε
σημαντικά γεγονότα όπως η Νατοϊκή επιδρομή
στο Κοσοβο (η ακόμη και σήμερα η θέση της
Διεθνούς Αμνηστίας για τη Ζιμπάμπουε όπου
κόπτεται για τις παραβιάσεις των ατομικών
δικαιωμάτων από τους Αφρικανούς καταληψίες
της γης σε βάρος των λευκων γαιοκτημόνων
που απέκτησαν τη γη ελεω...αποικιοκρατιας)
δείχνει σαφώς το τι είδους αυτονομία
απολαμβάνουν. Ουτε βεβαια ειναι τυχαιο οτι
οι διανοουμενοι οπαδοι της κοινωνίας
πολιτων ηταν βασικοι υποστηρικτες της
Νατοικης επιδρομης στο Κοσοβο. Ειναι
αλλωστε ενδεικτικο οτι στην Ελλαδα οι ίδιες
οι κινήσεις για την προωθηση της κοινωνίας
των πολιτών όχι
μόνο ανεξάρτητες από το κράτος δεν είναι
αλλά και υποστηριζουν (και στηριζονται απο)
το κυβερνών κόμμα. Η κυριότερη, για
παραδειγμα, οργάνωση για τη διάδοση της
κοινωνίας πολιτών παίρνει με συνέπεια τις
κυβερνητικές θέσεις σε όσα κρίσιμα θέματα
ανακύπτουν, από τον Οτσαλαν μέχρι τις
αγροτικές και μαθητικές καταλήψεις, ενω οι
ιθύνοντες της ανταμειβονται με δική τους
εκπομπή στη κρατική τηλεόραση για να
διαφημιζουν τη κοινωνια πολιτων!
Αντιστροφα, οταν οι κινησεις πολιτων
τυχαινει να ειναι πραγματι ανξερτηετες απο
τις ελιτ και διμαρτυρονται πχ για την οικο-κατστροφικη
‘αναπτυξη’ τοτε απλως αγνοούνται απο
αυτες.
Όπως είναι φανερό από τα παραπάνω, η
κοινωνία πολιτών προϋποθέτει τη διάκριση
μεταξύ κοινωνίας και κράτους καθώς και τη
διάκριση μεταξύ κοινωνίας και οικονομίας.
Ομως οι διακρίσεις αυτες δεν υπηρχαν παντα.
Η διακριση κοινωνιας - πολιτειας δεν υπηρχε
στην κλασικη Αθηνα η δε διακριση κοινωνιας-οικονομιας
εισαχθηκε με την
ανάδυση της οικονομίας της αγοράς, τα
τελευταία 200 περίπου χρονια. Ηταν ομως ο
διαχωρισμός της κοινωνίας από την πολιτεία
και την οικονομία που αναποφευκτα οδηγησε
στη σημερινη συγκεντρωση εξουσιας,
πολιτικης και οικονομικης, στα χερια των
ολιγων και δημιούργησε την ανάγκη
στοιχειώδους αντισταθμίσματος της με τα
σημερινά ατομικά δικαιώματα και ελευθεριες,
καθώς και τις κινήσεις πολιτων και όχι το
γεγονός ότι σήμερα επιτύχαμε την ‘ανοικτή’,
δηλαδή την ελεύθερη κοινωνία,
οπως ακριτα υποστηριζουν πανεπιστημιακοι
οπαδοι της κοινωνιας πολιτων. Διαφορετικά
θα έπρεπε να καταλήξουμε σε ‘σοφά’
συμπεράσματα, σαν αυτo που εξ αντιδιαστολής
συνάγεται από μια τετοια ‘ανάλυση’
ότι η κλασική Αθηναϊκή δημοκρατία ήταν
μια κλειστή κοινωνία ολοκληρωτικού
χαρακτήρα, σε αντίθεση με τις σημερινές ...’ανοικτές
δημοκρατίες’![4] Δεν είναι άλλωστε περίεργο ότι
αίτημα των απελευθερωτικών κινημάτων
ανέκαθεν υπήρξε η πραγματική
επανενσωμάτωση της κοινωνίας με τη
πολιτεία και την οικονομία που εξασφαλίζει
την ισοκατανομή κάθε εξουσίας, αυτό που θα
μπορούσαμε να ονομάσουμε περιεκτική
δημοκρατία,[5]
δηλαδή την πραγματικά ανοικτή, ελεύθερη
κοινωνία. Αντίθετα, αίτημα των
μεταρρυθμιστικών κινημάτων, στα οποία
ανήκει και αυτό της κοινωνίας πολιτών,
ανέκαθεν ήταν ο εξαναγκασμός των ελίτ στη
παραχώρηση μερικών δικαιωμάτων και
ελευθεριών που, με τη πρώτη ευκαιρία θα
ανακαλέσουν. Η ιστορία των μεταπολεμικών
σοσιαλδημοκρατικών κατακτήσεων (πλήρης
απασχόληση, κοινωνικό κράτος, δωρεάν υγεία
και εκπαίδευση κλπ) που σήμερα έχουν όλες
αναιρεθεί από τη διεθνοποιημένη οικονομία
της αγοράς προφανώς δεν αποτέλεσε μάθημα
για τους οπαδούς της κοινωνίας πολιτών...
Η αποτυχία όμως και συνακόλουθη
κατάρρευση του υπαρκτού έχει οδηγήσει στη
σημερινή απεμπόληση των απελευθερωτικών
αιτημάτων με αποτέλεσμα τη δημιουργία μιας
«Αριστεράς» που μη βλέποντας πια την ‘ενοποιητική
ολότητα του συστήματος, την αντικαθιστά με
παρεκβατικές έννοιες όπως αυτή της
κοινωνίας πολιτών’.[6]
Η σιωπηρή υπόθεση πίσω από την προσέγγιση
της κοινωνίας πολιτών είναι ότι δεν είναι
το ίδιο το θεσμικό πλαίσιο (οικονομία
αγοράς, αντιπροσωπευτική δημοκρατία) που
είναι υπεύθυνο για τη σημερινή
πολυδιάστατη κρίση (πολιτική, οικονομική,
οικολογική πολιτισμική) αλλά η κακή
εφαρμογή των θεσμών και οι αξίες που
επικράτησαν τα τελευταία χρονια. Έτσι, στις
μεταμοντέρνες αναλύσεις
που βασίζονται στη κοινωνία πολιτών δεν
υπάρχει πια ‘κοινωνικό σύστημα’, ούτε ‘ταξικές’
διαμάχες (όχι αναγκαστικά με την Μαρξιστική
έννοια)
[7]
που πηγάζουν από την ανισοκατανομή
εξουσίας, αλλά απλώς ένας πλουραλισμός
αποσπασματικών και μερικευμένων
συγκρούσεων που συνήθως βασίζονται στην ‘ταυτότητα’
(εθνική, θρησκευτική, φύλου, φυλής κλπ).
Συνακόλουθα, στις αναλύσεις αυτές δεν
τίθεται καν θέμα αντικατάστασης του
υπάρχοντος θεσμικού πλαισίου που έχει
οδηγήσει στη σημερινή πελώρια συγκέντρωση
εξουσίας αλλά απλώς θέμα
‘εμβάθυνσης’ των δικαιωμάτων και της
δημοκρατίας. Αντίθετα, για την προσέγγιση
της Περιεκτικής Δημοκρατίας είναι αδύνατο
το ξεπέρασμα της κρίσης μέσα στο υπάρχον
θεσμικό πλαίσιο εφόσον και οι ίδιες οι
αξίες προσδιορίζονται σε αποφασιστικό
βαθμό από αυτό.
Συμπερασματικά, η κατάρρευση του
σοσιαλιστικού κινήματος έχει οδηγήσει την
παραδοσιακή ‘Αριστερά’
και τους οπαδούς της κοινωνίας πολιτών
στην εγκατάλειψη του αγώνα για τη
δημιουργία ενός νέου κοινωνικού συστήματος
που θα οδηγούσε στο ξεπέρασμα της χρόνιας
και εντεινόμενης πολυδιάστατης κρίσης.
Έτσι, οι σημερινές προσπάθειες στο πλαίσιο
των εκδηλώσεων της κοινωνίας πολιτών για ‘περισσότερη
δημοκρατία’ και βελτίωση των όρων ζωής,
όπως έδειξαν οι αντίστοιχες προσπάθειες
στο πλαίσιο της σοσιαλδημοκρατίας, δεν
έχουν καμία πιθανότητα, στη δυναμική τους,
να οδηγήσουν στη πραγμάτωση της
περιεκτικής δημοκρατίας αλλά απλώς
παγιδεύουν τους λαϊκούς αγώνες σε ένα
σισύφειο αγώνα χωρίς καμία προοπτική. Σήμερα, επομένως, ίσως
περισσότερο παρά ποτέ, είναι ανάγκη να
κτιστεί ένα νέο κίνημα με
καθαρά αντισυστημικα αιτήματα όπως
αυτό της Περιεκτικής Δημοκρατίας, που
αποτελεί τη σύνθεση των αιτημάτων της
σοσιαλιστικής και της δημοκρατικής
παράδοσης καθώς και αυτών των νέων
κινημάτων (οικολογικό, φεμινιστικό κλπ), που
θα αγωνιζόταν για την παράλληλη αλλαγή
θεσμών και αξιών.
[2]
βλ. Σπ. Παπασπηλιόπουλος, Βιβλιοθηκη-‘Ε’,
16/6/00
[3]
βλ. π.χ. την αρθρογραφία του θιασώτη της
κοινωνίας πολιτών και υπεύθυνου της
΄Βιβλιοθήκης’ Θ. Γιαλκέτση
[4]
βλ. Δ. Δημητράκος, Το Βήμα, 4/7/99
[5]
βλ Τ. Φωτόπουλος, Περιεκτική Δημοκρατία,
Καστανιώτης, 1999, κεφ. 5-6
[6]
Ellen Meiskins Wood, Democracy Against Capitalism, (CUP, 1995)
σελ.
259
[7]
βλ
T. Fotopoulos, ‘Class divisions today’, Democracy & Nature,
Ιούλης
2000