Η σύγχυση για την παγκοσμιοποίηση (Ελευθεροτυπία, 23 Σεπτεμβρίου 2000)

Χιλιάδες ακτιβιστες από όλη την Ευρώπη έχουν συγκεντρωθεί αυτές τις μέρες στην Πράγα για να δείξουν την αντίθεση τους στην παγκοσμιοποίηση και το σύστημα της οικονομίας της αγοράς που την γέννησε. Παρόλα αυτά, στη χώρα μας η παγκοσμιοποίηση θεωρείται από ένα τμήμα της ‘Αριστεράς’, αυτό που ονομάζω ‘παλαιολιθική σοσιαλδημοκρατία’, ως ...ανύπαρκτη, μια ‘χίμαιρα’!.[1] Πως εξηγείται αυτή η κατάφωρη αντίφαση μεταξύ ενός φαινομένου που συσπειρώνει χιλιάδες διαδηλωτών σε όλο τον κόσμο, από το Σιατλ μέχρι την Πράγα, και της δικής μας ‘χιμαιρολογιας’; Για να δώσουμε απάντηση στο ερώτημα αυτό θα πρέπει πρώτα να ξεκαθαρίσουμε τι είναι η παγκοσμιοποίηση, μια και σήμερα είναι κοινό το φαινόμενο ο καθένας να μιλά για την ‘παγκοσμιοποίηση’, αλλά σπάνια να την ορίζει επακριβώς. Πράγμα που αναπόφευκτα δημιουργεί σημαντική σύγχυση (εαν δεν οδηγει σε πρωτόγονες ‘αναλύσεις’[2]).

Αρχικά θα έπρεπε να διακρίνουμε διάφορους τύπους παγκοσμιοποίησης, πέρα από την οικονομική. Ετσι, θα μπορούσαμε ν αναφέρουμε την τεχνολογική παγκοσμιοποίηση, που αναφέρεται στη νέα τεχνολογία των επικοινωνιών και την επανάσταση στην πληροφορική, τη πολιτική παγκοσμιοποίηση, που αναφέρεται στον βαθμιαίο μαρασμό του κράτους-έθνους (τουλάχιστον όσον αφορά την οικονομική κυριαρχία του) και στη δημιουργία μιας Νέας Διεθνούς Τάξης που στηρίζεται στην ιδεολογία της προτεραιότητας των ανθρώπινων δικαιωμάτων έναντι της εθνικής κυριαρχίας (ο νέος ρόλος του ΝΑΤΟ στο Κοσοβο αποτελεί τυπικό παράδειγμα),[3] τη πολιτισμική παγκοσμιοποίηση, που αναφέρεται στη σημερινή ομογενοποιηση της κουλτούρας, όπου όλοι βλέπουν σχεδόν τα ίδια σίριαλ, τα ίδια βίντεο και καταναλώνουν (η επιθυμούν να καταναλώσουν) τα ίδια προϊόντα, και τέλος, τη συναφή κοινωνική παγκοσμιοποίηση που ανάγεται στον τρόπο ζωής ο οποιος σήμερα είναι βασισμένος παντού στην ίδια ατομικιστική κουλτούρα και τον καταναλωτισμο.

Στη πραγματικότητα όμως όλοι αυτοί οι τύποι παγκοσμιοποίησης είναι τόσο αλληλένδετοι μεταξύ τους ώστε θα μπορούσαμε να τους χαρακτηρίσουμε ως συστατικά στοιχεία του ίδιου φαινομένου που καθορίζεται σημαντικά απο την οικονομική παγκοσμιοποίηση . Εντούτοις,όλα τα στοιχεία της παγκοσμιοποίησης βρίσκονται σε μια διαδικασία αλληλεπίδρασης όπου η οικονομική παγκοσμιοποίηση διευκολύνεται από την τεχνολογική αλλά και την ενισχύει, η πολιτική παγκοσμιοποίηση είναι το αναγκαίο συμπλήρωμα (αλλά και αποτέλεσμα) της οικονομικής, ενώ η πολιτιστική και κοινωνική παγκοσμιοποίηση αποτελούν αναπόφευκτες συνέπειες της οικονομικής. Για παράδειγμα, η αλληλεπίδραση πολιτικής και οικονομικής παγκοσμιοποίησης, όπως είχα υποστηρίξει παλιότερα,[4] κάνει πια αδύνατους σήμερα τους πόλεμους μεταξύ αναπτυγμένων οικονομιών της αγοράς, μολονότι βέβαια αυτό δεν αποκλείει τις συγκρούσεις μεταξύ αναπτυγμένων και χωρών στην ημί-περιφέρεια, όπως η Ρωσία, ή μεταξύ χωρών στη περιφέρεια.

Αλλά ας επικεντρώσουμε τη προσοχή μας στην οικονομική παγκοσμιοποίηση. Με μια ευρεία έννοια, η οικονομική παγκοσμιοποίηση σημαίνει τόσο την περίπτωση της διεθνοποίησης των αγορών όσο και αυτή της παραγωγής. Με μια στενότερη όμως έννοια, παγκοσμιοποίηση σημαίνει μόνο το πρώτο, αυτό που θα μπορούσε να ονομαστεί ‘διεθνοποίηση της οικονομίας της αγοράς’. Σήμερα, όπως υποστήριξα αλλού,[5] μόνο με τη στενή έννοια μπορούμε να μιλούμε για οικονομική παγκοσμιοποίηση, εφόσον η παγκοσμιοποίηση της παραγωγής είναι ακόμη περιορισμένη.[6] Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι η οικονομική παγκοσμιοποίηση είναι ένας ‘μύθος’ η μια ‘χίμαιρα’, όπως αφελώς υποστηρίζεται, εφόσον οι οικονομικές πολιτικές των εθνικών κυβερνήσεων και η ίδια η αναπαραγωγή της διεθνούς οικονομίας της αγοράς σήμερα καθορίζονται αποφασιστικά από την ελεύθερη κίνηση κεφαλαίων και εμπορευμάτων.

Δεδομένου όμως ότι το πως αντιμετωπίζουμε πολιτικά την παγκοσμιοποίηση εξαρτάται αποφασιστικά από το πως την βλέπουμε, θα μπορούσαμε στο σημείο αυτό να εξετάσουμε σύντομα τις προσεγγίσεις πάνω στο θέμα. Συνοπτικά, θα μπορούσαμε να διακρίνουμε μεταξύ των παρακάτω προσεγγίσεων. Σύμφωνα, πρώτον, με την νεοφιλελεύθερη προσέγγιση, η παγκοσμιοποίηση είναι το αναπόφευκτο αποτέλεσμα τεχνολογικών και οικονομικών αλλαγών οι οποίες απαιτούσαν το άνοιγμα των αγορών, την ελεύθερη κίνηση εμπορευμάτων και κεφαλαίου (όχι όμως και εργασίας) καθώς και τη δραστική περικοπή του κράτους-πρόνοιας και γενικότερα του οικονομικού και κοινωνικού ρόλου του κράτους (ιδιωτικοποιήσεις, ‘ελαστικοποίηση’ της αγοράς εργασίας κλπ. Η προσέγγιση αυτή, που υιοθετείται από διεθνείς οργανισμούς όπως το ΔΝΤ, ο ΠΟΕ και η ΔΤ,[7] καθώς και τους περισσότερους επαγγελματίες οικονομολόγους και τα συντηρητικά κόμματα, υποστηρίζει ότι η παγκοσμιοποίηση ωφελεί όλους, καθώς και το περιβάλλον, εφόσον επιτρέπει την ανάπτυξη ενός υγιούς ανταγωνισμού που οδηγεί σε βελτιώσεις στην αποδοτικότητα, και την διάδοση της γνώσης, της τεχνολογίας και των ‘αγαθών’ της ανάπτυξης. Πράγμα βέβαια που διαψεύδεται παταγωδώς από την τεραστία και συνεχώς διογκούμενη συγκέντρωση πλούτου και εισοδήματος από τότε που άρχισε η σημερινή παγκοσμιοποίηση (μέσα δεκαετίας 1970) που έχει οδηγήσει το 20% των πλουσιότερων στη γη να ελέγχει το 86% του παγκόσμιου εισοδήματος, το 82% του εξαγωγικού εμπορίου και το 68% των ξένων επενδύσεων![8]

Μια δεύτερη προσέγγιση, που θα μπορούσαμε να ονομάσουμε ‘σοσιαλφιλελευθερη’[9] και υιοθετείται σήμερα από τις κέντρο-αριστερές κυβερνήσεις, υποστηρίζει οτι η παγκοσμιοποίηση είναι ένα νέο και μη αντιστρέψιμο φαινόμενο και ότι, επομένως, η ιδέα της επιστροφής στον σοσιαλδημοκρατικό κρατισμό των δεκαετιών του 1950 και 1960 είναι αδιανόητη. Το πολιτικό συμπέρασμα είναι ότι πρέπει να βρεθούν τρόποι για να γίνει η παγκοσμιοποίηση πιο ‘ανθρώπινη’. Όμως, η προσέγγιση αυτή οδηγεί, αναπόφευκτα, σε διακοσμητικές αλλαγές στη παγκοσμιοποίηση, εφόσον προϋποθέτει τη λογική και τη δυναμική της οικονομίας της αγοράς που είναι ασύμβατες με οποιοσδήποτε αποτελεσματικούς έλεγχους για την προστασία της εργασίας και του περιβάλλοντος.

Μια τρίτη προσέγγιση, αυτή της ‘παλαιολιθικής σοσιαλδημοκρατίας’, υιοθετείται από όλους αυτούς στην τ. αντι-συστημικη αριστερά που σήμερα έχουν ‘ρεαλιστικά’ αποδεχτεί το σύστημα της οικονομίας της αγοράς και αντιδρούν στη δυναμική της, αποδίδοντας την σε νεοφιλελεύθερες ‘συνωμοσίες’ κλπ. Γι αυτούς, η παγκοσμιοποίηση δεν είναι ένα νέο φαινόμενο εφόσον ήδη υπήρχε στις αρχές του περασμένου αιώνα. Και αυτό, παρά το γεγονός ότι τότε δεν υπήρχαν πολυεθνικές επιχειρήσεις που είναι η κινητήρια δύναμη της παγκοσμιοποίησης και του μαρασμού της οικονομικής κυριαρχίας των κρατών-εθνών! Το πολιτικό συμπέρασμα είναι ότι πρέπει να δημιουργηθεί ένα κίνημα ‘αντίστασης’ στη παγκοσμιοποίηση και τον νεοφιλελευθερισμό με στόχο τον εξαναγκασμό των πολιτικών ελίτ να υιοθετήσουν διάφορες μορφές κρατισμού για τον αποτελεσματικό έλεγχο της παγκοσμιοποίησης. Ετσι, εφαρμόζοντας το ‘όποιος δεν μπορεί να δείρει τον γάιδαρο, δέρνει το σαμάρι’ κτυπούν τον νεοφιλελευθερισμό αντί για την οικονομία της αγοράς.

Τέλος, σύμφωνα με μια νέα προσέγγιση, αυτή της ‘Περιεκτικής Δημοκρατίας’, η παγκοσμιοποίηση (ή σωστότερα διεθνοποίηση) της οικονομίας της αγοράς είναι ένα δομικό φαινόμενο και όχι απλώς μια αλλαγή πολιτικής όπως υποστηρίζουν οι παλαιολιθικοί σοσιαλδημοκράτες. Επομένως, οσο αναπαράγεται η οικονομία της αγοράς, ούτε η παγκοσμιοποίηση ειναι αντιστρέψιμη, ούτε είναι πιά δυνατό να επιβληθούν στις σημερινές ανοικτές αγορές αποτελεσματικοί κρατικοί έλεγχοι για την προστασία της εργασίας και του περιβάλλοντος. Φυσικά, η προσέγγιση αυτή δεν υποθέτει ότι η παγκοσμιοποίηση είναι ένα γεγονός που συνέβη ξαφνικά τη δεκαετία του 1970 αλλα, αντίθετα, υποστηρίζει ότι η σημερινή παγκοσμιοποίηση είναι μια διαδικασία που τέθηκε σε κίνηση με την εγκαθίδρυση της οικονομίας της αγοράς, δυο αιώνες πριν, και οδήγησε σε μια ‘πρώιμη’ διεθνοποίηση στις αρχές του περασμένου αιώνα, η οποία όμως ήταν τόσο ποσοτικά όσο και ποιοτικά εντελώς διαφορετική από την σημερινή παγκοσμιοποίηση.[10] Πράγμα που σημαίνει ότι η σημερινή παγκοσμιοποίηση δεν είναι αποτέλεσμα των ‘συνωμοσιών’ κάποιων κακών νεοφιλελεύθερων κυβερνήσεων, οι οποίες απλώς θεσμοποίησαν τις δομικές αλλαγές που ήδη είχε επιφέρει η δυναμική της οικονομίας της αγοράς .

Υ.Γ. Ο Π. Κοροβεσης, αφού απέφυγε να δώσει τεκμηριωμένη απάντηση στην εμπεριστατωμενη κριτική μου εκεί που έπρεπε, δηλ. Στην ΕΠΟΧΗ όπου έγινε η σχετική ανταλλαγή (βλ. αναδημοσίευση στην website) κατέφυγε τώρα στη φθηνή μέθοδο της εκτόξευσης αστήρικτων κατηγοριών εναντίον μου στο σχετικά απληροφόρητο κοινό της ‘Ε’ (11/9) ότι δήθεν δεν ανέχομαι (όπως ο ...Χριστοδουλος) μη επαινετικές αναφορές στο έργο μου. Η αλήθεια βέβαια ειναι ότι δεν ανέχομαι μη εμπεριστατωμένες αναφορες/διαστρεβλωσεις από ανθρωπους που οι τωρινοί πολιτικοί προσανατολισμοί τους δεν ‘βολεύονται’ με την προσπάθεια διατύπωσης ενός νέου αντί-συστημικου Λόγου της Αριστεράς .

[1] βλ. π.χ. K. Bεργόπουλος, Παγκοσμιοποίηση, H μεγάλη Xίμαιρα, Λιβάνης, 1999 , B. Pαφαηλίδης, «E», 28/4/2000, Π. Λαφαζάνης, «Ε», 23/8/00

[2] βλ. π.χ. Δ. Δημητράκος, Το Βήμα, 20/8/00

[3] βλ. Τ. Φωτόπουλος, Η Νεα Ταξη στα Βαλκανια, Σταχυ, 1999

[4] βλ. Τ. Φωτοπουλος, Η Νεα Διεθνης Ταξη και η Ελλαδα, Καστανιωτης, 1997, σελ 358-62

[5] Τ. Φωτόπουλος, Περιεκτικη Δημοκρατια, Καστανιωτης, 1999, κεφ 1

[6] P. Hirst & G Thompson, Globalization In Question, Polity, 1996

[7] Βλ. π.χ. D. Dollar & A. Kraay, Growth is good for the poor, (World Bank, Μαρτης 2000)

[8] ΟΗΕ, Human Development Report 1999

[9] Βλ. π.χ. A. Giddens, The Third Way, (Polity1998), A. Sen, ‘Freedom’s market’, The Observer, 25/6/00

[10] βλ. Περιεκτικη Δημοκρατια, κεφ 1