Η «αριστερή» δικαίωση της παγκοσμιοποίησης
ΤΑΚΗΣ ΦΩΤΟΠΟΥΛΟΣ
(Ελευθεροτυπία, 2003/07/12)
Οι επιθέσεις κατά του κινήματος της αντι-παγκοσμιοποίησης και ιδιαίτερα των αντισυστημικών ρευμάτων μέσα σε αυτό έχουν ενταθεί τελευταία από τη ρεφορμιστική Αριστερά, δηλαδή την Αριστερά που υποστηρίζει τη θέση ότι είναι δυνατή μια εναλλακτική παγκοσμιοποίηση, η οποία δήθεν θα προκύψει μέσα από μεταρρυθμίσεις ή ως μετεξέλιξη της σημερινής νεοφιλελεύθερης παγκοσμιοποίησης. Ένα μεγάλο τμήμα της Αριστεράς αυτής υποστηρίζει ότι η νεοφιλελεύθερη παγκοσμιοποίηση είναι στην πραγματικότητα μια χίμαιρα, ένα ιδεολόγημα, που ήδη πνέει τα λοίσθια και ονειρεύεται τη μυθική επιστροφή σε κάποια μορφή Κεϋνσιανισμού, κατά προτίμηση σε διεθνές επίπεδο, που θα ελέγξει τις πολυεθνικές και επομένως την ανεργία, την καταστροφή του περιβάλλοντος κ.λπ. Και εδώ τελειώνει το όνειρο με ανώμαλη προσγείωση στην πραγματικότητα, που δείχνει ότι η νεοφιλελεύθερη παγκοσμιοποίηση συνεχώς εξαπλώνεται. Έτσι, ακόμη και τα υπολείμματα σοσιαλδημοκρατίας στον Βορρά (π.χ. Γερμανία, Γαλλία) βρίσκονται υπό καθίζηση σήμερα, ενώ στον Νότο η Νέα Τάξη επιβάλλεται διά ροπάλου με τους συνεχείς πολέμους της υπερεθνικής ελίτ (Ιράκ, Αφγανιστάν, Γιουγκοσλαβία κ.λπ.).
Υπάρχει όμως και ένα άλλο τμήμα της ρεφορμιστικής Αριστεράς που επικαλείται μάλιστα και μαρξιστικές περγαμηνές για να υποστηρίξει τη θέση ότι η παγκοσμιοποίηση είναι μεν πραγματικότητα και όχι χίμαιρα, αλλά συγχρόνως αποτελεί την «αντικειμενική βάση», πάνω στην οποία θα μπορούσε να κτιστεί μια εναλλακτική παγκοσμιοποίηση.[1] Η θέση μάλιστα αυτή έχει αρχίσει να εισάγεται (με κάποιες τροποποιήσεις προς το χειρότερο) και στη χώρα μας. Έτσι, για παράδειγμα, υποστηρίζεται ότι «η μόνη επαναστατική διαδικασία, που πράγματι συγκλονίζει συνολικά τον δυτικό κόσμο και βγάζει στο ιστορικό προσκήνιο αναρίθμητες μάζες κοινωνικών στρωμάτων, είναι η παγκοσμιοποίηση» και προστίθεται η αστήρικτη θέση ότι η παγκοσμιοποίηση «δεν έχει καμιά σχέση με τη New Economy» (δηλαδή με το νεοφιλελεύθερο περιεχόμενό της)![2]
Όμως, σε τι συνίσταται η οικονομική παγκοσμιοποίηση και γιατί στο σύστημα της οικονομίας της αγοράς μόνο νεοφιλελεύθερη μπορεί να είναι; Τα δύο θεμελιακά χαρακτηριστικά της σημερινής οικονομικής παγκοσμιοποίησης είναι, πρώτον, οι ανοικτές αγορές κεφαλαίου και εμπορευμάτων που καθιερώνονται καθολικά από διεθνείς οργανισμούς, όπως ο Παγκόσμιος Οργανισμός Εμπορίου (ΠΟΕ), το ΔΝΤ και ΔΤ ―οι οποίοι, όμως, όπως προσπάθησα να δείξω αλλού,[3] απλώς θεσμοποιούν το άτυπο άνοιγμα των χρηματαγορών που είχε αρχίσει από τη δεκαετία του 1970, όταν φούντωναν οι πολυεθνικές― και, δεύτερον, οι «ελαστικές» αγορές εργασίας, που αποτελούν συνέπεια των ανοικτών αγορών εφόσον η απερίσπαστη διασυνοριακή ροή κεφαλαίου και εμπορευμάτων απαιτεί την παράλληλη απελευθέρωση όλων των αγορών. Δηλαδή, την ελαχιστοποίηση των κοινωνικών ελέγχων, οι οποίοι είχαν επιβληθεί στο παρελθόν, στο πλαίσιο της κοινωνικής πάλης, για την προστασία της ανθρώπινης εργασίας και της ίδιας της κοινωνίας από την αγορά. Επομένως, παρ' όλο που το άνοιγμα των αγορών δεν επεκτάθηκε στις αγορές εργασίας ―για να συνεχίζεται η εκμετάλλευση της φτηνής εργασίας στον Νότο― η «απελευθέρωσή» τους ήταν αναγκαία, ώστε να αξιοποιηθούν πλήρως τα πλεονεκτήματα του ανοίγματος των αγορών εμπορευμάτων και κεφαλαίου. Η εργασία έπρεπε να γίνει όσο πιο «ελαστική» ήταν δυνατόν, ώστε να είναι εύκολα προσαρμόσιμη στις ραγδαίες αλλαγές στην τεχνολογία και την οργάνωση της παραγωγής, ελαχιστοποιώντας το κόστος παραγωγής και κάνοντας όσο το δυνατό πιο επικερδή τη διακίνηση των επενδύσεων κεφαλαίου. Το άνοιγμα των αγορών συνεπαγόταν επίσης την καθιέρωση διεθνών κανονισμών για τη διεύρυνση της απελευθέρωσης του εμπορίου, τις ιδιωτικοποιήσεις των κρατικών επιχειρήσεων, που θα δημιουργούσαν νέες πηγές δραστηριότητας για τις πολυεθνικές, τη δραστική συρρίκνωση του κράτους πρόνοιας, που θα διευκόλυνε την επέκταση του ιδιωτικού τομέα στις κοινωνικές υπηρεσίες και συγχρόνως θα έκανε δυνατή μια δραστική μείωση των φορολογικών επιβαρύνσεων πάνω στις οικονομικές ελίτ κ.λπ. Με άλλα λόγια, παγκοσμιοποίηση και νεοφιλελευθερισμός είναι δύο όψεις του ίδιου νομίσματος στο σύστημα της οικονομίας της αγοράς.
Είναι όμως χαρακτηριστική η αρτηριοσκλήρωση μερικών μαρξιστών, οι οποίοι, προκειμένου να υποστηρίξουν την παγκοσμιοποίηση, συμπλέοντας απόλυτα με τη Νέα Τάξη, δεν διστάζουν να επικαλεστούν ακόμη και εκείνα τα τμήματα της μαρξιστικής ανάλυσης που διαψεύστηκαν σαφώς από την Ιστορία. Έτσι, υποστηρίζεται ότι η ανάπτυξη των συνθηκών του ελεύθερου εμπορίου αυξάνει τις παραγωγικές δυνάμεις του καπιταλισμού και ότι η ιστορική εμπειρία καταδείχνει πως τα προστατευτικά συστήματα, αποσκοπώντας να προασπίσουν τις αδύνατες οικονομίες, καταλήγουν να διαιωνίζουν την καθυστέρηση διαχρονικά, για να συναχθεί το περισπούδαστο συμπέρασμα ότι οι No-Global, με τη δράση τους κατά της παγκοσμιοποίησης, σκοπό έχουν τον... αποκλεισμό των φτωχών κρατών από τη ζώνη της ευημερίας και ότι ο Μαρξ θα γελούσε με τις διανοητικές ακροβασίες τους, που αναδεικνύουν την παγκοσμιοποίηση ως τον πιο επικίνδυνο εχθρό.[4]
Θα περιοριστώ στις παραπάνω «αντικειμενικές» συνέπειες των ελευθέρων συναλλαγών, οι οποίες μπορεί να αποτιμηθούν με βάση την ιστορική εμπειρία και δεν θα εξετάσω τις «υποκειμενικές» συνέπειές τους, δηλαδή εάν το σύστημα της ελευθερίας των εμπορικών συναλλαγών προωθεί την κοινωνική επανάσταση ―όπως υποστηρίζει ο Μαρξ― επειδή επιτρέπει στο κεφάλαιο να αναπτύσσει όλα τα εκμεταλλευτικά του χαρακτηριστικά. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι το ελεύθερο εμπόριο και οι ελεύθερες συναλλαγές γενικότερα αυξάνουν τις παραγωγικές δυνάμεις του καπιταλισμού στα μητροπολιτικά κέντρα (Δυτ. Ευρώπη, ΗΠΑ, Ιαπωνία) τα οποία όμως, όπως είναι γνωστό, πρώτα ανέπτυξαν την παραγωγικότητα και τα συγκριτικά πλεονεκτήματά τους (συνήθως μέσα από προστατευτικά τείχη) και μετά άνοιξαν τα σύνορά τους στο ελεύθερο εμπόριο, αφού δηλαδή είχαν ήδη εξασφαλίσει τη μόνιμη υπεροχή τους έναντι του υπόλοιπου κόσμου. Όμως, ο καπιταλισμός που εισήχθη στον Νότο, πρώτα με την αποικιοκρατία και κατόπιν με τον μηχανισμό της αγοράς, όπως και αυτός που εισάγεται σήμερα στις χώρες του τ. υπαρκτού μέσω των ανοικτών και απελευθερωμένων αγορών, οπωσδήποτε δεν δικαίωσε την πρόβλεψη του Κομμουνιστικού Μανιφέστου ότι ο καπιταλισμός δημιουργεί παντού έναν κόσμο σύμφωνα με την εικόνα του (πράγμα που έκανε τον Μαρξ να θεωρεί προοδευτικό τον ρόλο της αποικιοκρατίας!). Αντίθετα, η μεταπολεμική εμπειρία έδειξε ότι όσο περισσότερο η ανάπτυξη μιας χώρας στηριζόταν στις ελεύθερες συναλλαγές, τόσο διαιωνιζόταν η υπανάπτυξή της και η εξάρτησή της από τα μητροπολιτικά κέντρα, ενώ, αντίθετα, η μοναδική σχεδόν περίπτωση τριτοκοσμικής χώρας (δεν μιλώ για τα κρατίδια-νησιά) που κατόρθωσε να έχει «ύστερη ανάπτυξη», η Νότια Κορέα, οφείλει την επιτυχία της ακριβώς στον κρατικό παρεμβατισμό πάνω στην ελευθερία των συναλλαγών.[5]
Όσον αφορά τα «ευεργετικά» αποτελέσματα των ελευθέρων αγορών και της σημερινής παγκοσμιοποίησης, αρκεί ν' αναφερθούμε στα μόλις δημοσιευθέντα αποτελέσματα της ετήσιας έκθεσης του ΟΗΕ. Όπως είναι γνωστό, οι χώρες του τ. σοβιετικού μπλοκ αποτέλεσαν την προηγούμενη δεκαετία το υπόδειγμα ενσωμάτωσης στη Νέα Τάξη της νεοφιλελεύθερης παγκοσμιοποίησης, με το σχεδόν πλήρες άνοιγμα και απελευθέρωση των αγορών τους στο ξένο κεφάλαιο και εμπορεύματα. Το αποτέλεσμα είναι ότι μεταξύ 1990, που άρχισε η διαδικασία αυτή και το 1999, το ποσοστό της φτώχειας (μετρούμενο σε ποσοστό των ανθρώπων που ζουν με ένα δολάριο την ημέρα) τριπλασιάστηκε (από 6,8 σε 20,3%).
Γενικότερα, το φούντωμα της νεοφιλελεύθερης παγκοσμιοποίησης την περασμένη δεκαετία σήμαινε ότι 54 χώρες παρουσίασαν ΜΕΙΩΣΗ του βιοτικού επιπέδου.[6] Και, φυσικά, τα αποτελέσματα αυτά δεν οφείλονται απλώς στο ότι τα μητροπολιτικά κέντρα δεν ανοίγουν πλήρως τις αγορές τους, όπως ισχυρίζεται η ρεφορμιστική Αριστερά ―ποτέ άλλωστε τα μητροπολιτικά κέντρα δεν είχαν κάνει κάτι τέτοιο― αλλά στο ότι οι άλλες χώρες ανοίγουν τις δικές τους, δηλαδή στο γεγονός ότι όταν το εμπόριο διεξάγεται σε συνθήκες ελεύθερου ανταγωνισμού μεταξύ χωρών με διαφορετικά επίπεδα ανάπτυξης, πάντα ωφελούνται οι πιο αναπτυγμένοι. Μήπως ο Μαρξ θα γελούσε με τις διατριβές των οπαδών του που παπαγαλίζουν αναλύσεις του 19ου αιώνα, αδυνατώντας να τις προσαρμόσουν, όπως σίγουρα θα έκανε εκείνος, στις σημερινές συνθήκες;
[1] Βλ. το μπεστ σέλερ των Antonio Negri και Μ. Hardt, Empire, (Harvard University Press, 2000).
[2] Βλ. Α. Ζαχαρέα, «Νο Global;», «Ε», 30/6/03.
[3] Βλ. Τ. Φωτόπουλος, Παγκοσμιοποίηση, Αριστερά και Περιεκτική Δημοκρατία (Ελλην. Γράμματα, 2002), κεφ. 1.
[4] Ζαχαρέας, ο.π.
[5] Α.Η. Amsden, «Third World Industrialisation: global Fordism or a new model?» New Left Review, no.182 (1990).