Συμμετοχική «δημοκρατία»: η ιδεολογία του σοσιαλφιλελευθερισμού
ΤΑΚΗΣ ΦΩΤΟΠΟΥΛΟΣ
(Ελευθεροτυπία, 2004/3/06)
Ενώ το εκλογικό πανηγύρι κορυφώνεται με τις αυριανές εκλογές, γίνεται πια φανερό ότι η ιδεολογία της σοσιαλφιλελεύθερης συναίνεσης, δηλαδή η ιδεολογία της συμμετοχικής δημοκρατίας και της κοινωνίας πολιτών, εισέβαλε για τα καλά και στη χώρα μας. Παραλλαγές της νέας ιδεολογίας υιοθετούνται όχι μόνο από τα δύο κόμματα εξουσίας, αλλά και από τους ιδεολογικούς κομισάριους της ρεφορμιστικής Αριστεράς που αποτελούν αναπόσπαστο τμήμα της ίδιας συναίνεσης. Έτσι, όπως η σοσιαλδημοκρατική ιδεολογία αποτελούσε την επίσημη ιδεολογία της σοσιαλδημοκρατικής συναίνεσης (μέσα δεκαετίας ‘40-μεσα δεκαετίας ’70), σήμερα η ιδεολογία της συμμετοχικής δημοκρατίας και της κοινωνίας πολιτών αναδύεται ως η επίσημη ιδεολογία της σοσιαλφιλελεύθερης συναίνεσης. Τόσο ‘αντικειμενικά’ όσο και ‘υποκειμενικά’. Αντικειμενικά, διότι εκφράζει ακριβώς την εγγενή αδυναμία του κράτους στη σημερινή νεοφιλελεύθερη παγκοσμιοποίηση να επιβάλλει αποτελεσματικούς κοινωνικούς έλεγχους προς όφελος της εργασίας και του περιβάλλοντος και ‘υποκειμενικά’ διότι ιδεολογικοί φορείς της είναι τόσο οι φιλελεύθεροι όσο και οι αυτο-χαρακτηριζόμενοι σοσιαλιστές (βλ πχ αρθρογραφία Α. Ανδριανόπουλου, Ν. Μουζελη, Ν. Κοτζιά κ.α.). Όπως θα προσπαθήσω όμως να δείξω, η σχέση μεταξύ ιδεολογίας και μορφής συναίνεσης είναι εντελώς διαφορετική στις δυο περιόδους.
Το περιεχόμενο της σοσιαλδημοκρατικής συναίνεσης οριζόταν από τα εξής κυρίως χαρακτηριστικά: μεγιστοποίηση του κρατικού ρόλου στην οικονομία, ρυθμιζόμενες αγορές εμπορευμάτων κεφαλαίου και εργασίας, κράτος πρόνοιας, και αναδιανομή φορολογικών βαρών και εισοδημάτων υπέρ των κατώτερων κοινωνικών στρωμάτων. Η σοσιαλδημοκρατική ιδεολογία που στήριζε βασικά αυτή την συναίνεση είχε μεν ξεκινήσει ιστορικά ως αντισυστημική ιδεολογία με στόχο τη μέσω των σταδιακών μεταρρυθμίσεων κοινωνική αλλαγή, η οποία συνοψιζόταν στην κοινωνικοποίηση όλων των μέσων παραγωγής, αλλά γρήγορα απέβαλε κάθε αντισυστημικό στοιχείο και κυρίως τον στόχο της κοινωνικοποίησης των μέσων παραγωγής (πχ το Γερμανικό σοσιαλδημοκρατικό κόμμα από τη δεκαετία του ’50), κάνοντας δυνατή την προσχώρηση των συντηρητικών κομμάτων στη σοσιαλδημοκρατική συναίνεση.
Αντίθετα, το περιεχόμενο της σοσιαλφιλελεύθερης συναίνεσης που αναδύθηκε στη Δύση ήδη από τη δεκαετία του ‘80 ορίζεται από τα εξής κυρίως χαρακτηριστικά: ελαχιστοποίηση του κρατικού ρόλου στην οικονομία, «απελευθερωμένες» αγορές εμπορευμάτων, κεφαλαίου και εργασίας, ασφαλιστικά δίκτυα στη θέση του κράτους-πρόνοιας που ξηλώνεται σταδιακά, και αναδιανομή φορολογικών βαρών και εισοδημάτων υπέρ των ανώτερων κοινωνικών στρωμάτων. Η σοσιαλφιλελεύθερη ιδεολογία δηλαδή που στηρίζει τη νέα συναίνεση δεν ξεκίνησε ποτέ ως αντισυστημικη ιδεολογία αλλά από την αρχή υιοθέτησε πλήρως –και εμφατικότερα από την σοσιαλδημοκρατική—όχι μόνο την αντιπροσωπευτική ‘δημοκρατία’, αλλά ακόμη και το σύστημα της οικονομίας της αγοράς! Αυτό δεν είναι άσχετο βέβαια με το γεγονός ότι η σοσιαλδημοκρατική συναίνεση επιβλήθηκε ιστορικά από τα σοσιαλδημοκρατικά κόμματα, στις ειδικές ιστορικές συνθήκες που είχαν δημιουργηθεί μεσο-μεταπολεμικά, (οικονομική κρίση της δεκαετίας ‘30 και εξάπλωση του ‘υπαρκτού’ σοσιαλισμού) που απειλούσαν το ίδιο το καπιταλιστικό σύστημα. Αντίθετα, ήταν οι φιλελεύθεροι/ νεοφιλελεύθεροι (τα τ. συντηρητικά κόμματα) που επέβαλαν τη νέα συναίνεση, εκμεταλλευόμενοι τις νέες οικονομικές και πολιτικές συνθήκες (άνοδος της διεθνοποιημένης οικονομίας της αγοράς και κατάρρευση του «υπαρκτού σοσιαλισμού»), ενώ τα τ. σοσιαλδημοκρατικά κόμματα και αυτά της ρεφορμιστικής Αριστεράς απλώς προσαρμόστηκαν στις νέες συνθήκες.
Η παραπάνω βασική διαφορά είχε σημαντικές συνέπειες για τη σχέση μεταξύ ιδεολογίας και πρακτικής στις δυο περιόδους. Η πράξη της σοσιαλδημοκρατικής συναίνεσης βρισκόταν σε σημαντική συνέπεια με τη σοσιαλδημοκρατική ιδεολογία, όπως είχε εξελιχθεί μετά την αποβολή του αντισυστημικού χαρακτήρα της, εφόσον τόσο τα συντηρητικά όσο και τα σοσιαλδημοκρατικά κόμματα στην εξουσία υιοθετούσαν την ιδεολογία του κρατικού παρεμβατισμού στην οικονομία. Σήμερα, όμως, υπάρχει μια τεράστια ασυνέπεια μεταξύ της πρακτικής της σοσιαλφιλελευθερης συναίνεσης και της ιδεολογίας της κοινωνίας πολιτών και της συμμετοχικής δημοκρατίας —πράγμα που φανερώνει τον καθαρά ουτοπικό, αν όχι επικοινωνιακό, χαρακτήρα της. Και αυτό αφορά όχι μόνο την Ελλάδα, όπου δεν υπάρχει καν αναπτυγμένη κοινωνία πολιτών, αλλά και χώρες όπου αυτή ανθεί. Έτσι, σύμφωνα με υποστηρικτή της νέας ιδεολογίας, η κεντροαριστερή στρατηγική της συμμετοχικής δημοκρατίας αποβλέπει στη δημιουργία μιας νεας ισορροπίας μεταξύ κράτους-αγοράς και κοινωνίας πολιτών η οποία «βασίζεται στη φόρμουλα: λιγότερο κράτος (αποκέντρωση, άμβλυνση της γραφειοκρατίας αλλά και της κομματικοκρατίας), λιγότερη αγορά (ρύθμιση, δηλαδή, της αγοράς με βάση όχι μόνο την παραγωγικότητα αλλά και την κοινωνική συνοχή και οικολογία) και περισσότερη κοινωνία των πολιτών (θεσμοποιημένη συνεργασία κομμάτων - ΜΚΟ, ανεξάρτητες αρχές ως αντίβαρο στην κομματικοκρατία και αγοροκρατία κτλ.).» (Ν. Μουζελης, Το Βήμα, 29/2/04)
Στην πραγματικότητα, όμως, η αρχή που εφαρμόζεται παντού στο πλαίσιο της σοσιαλφιλελεύθερης συναίνεσης, είτε από κεντροδεξιά κόμματα (πχ Γαλλία, Ιταλια) είτε από κεντροαριστερά (πχ Βρετανία, Γερμανία, Σουηδία κλπ) περιορίζεται στα δυο μόνο σκέλη της παραπάνω φόρμουλας που αφορούν το κράτος και την κοινωνία πολιτών αλλα όχι και την αγορά. Είναι μάλιστα ενδεικτικό ότι εκεί όπου υπάρχει μια αναπτυγμένη κοινωνία των πολιτών (πχ Βρετανία, αλλά και ΗΠΑ) εκεί ακριβώς η αγορά είναι περισσότερο ασύδοτη, με αναπόφευκτη συνέπεια τις μεγαλύτερες ανισότητες .Έτσι, παρά τα ‘επιστημονικά’ φληναφήματα των κομισάριων της κεντροαριστεράς και της ρεφορμιστικής Αριστεράς που προσπαθούν να μας πείσουν ότι θα μπορούσε να υπάρξει και μη νεοφιλελεύθερη παγκοσμιοποίηση αρκεί το κράτος ν’ αναπτύξει «ικανότητα να αντιληφθεί τα νέα προβλήματα» και να σχεδιάσει «εναλλακτικές πολιτικές που θα υπηρετούν τον στόχο της δραστήριας ενσωμάτωσής του στο παγκοσμιοποιημένο περιβάλλον» (βλ την παρουσίαση του νέου βιβλίου του υποψήφιου Επικρατείας στο ΠΑΣΟΚ Νίκου Κοτζια από τον Θανάση Γιαλκέτση —που ειδικεύεται στη συστηματική προβολή των απόψεων της ρεφορμιστικής Αριστεράς μέσω των βιβλιοπαρουσιασεων— ‘Ε’, 25/2/04) δεν υπάρχει μέχρι στιγμής ούτε ένα κράτος που να πέτυχε την εφαρμογή πολιτικών που αναστρέφουν την ουσία της νεοφιλελεύθερης παγκοσμιοποίησης: από τη συμμαχία των σοσιαλφιλελευθερων και ρεφορμιστών οικολόγων της Γερμανίας που σήμερα είναι απασχολημένοι με το ξήλωμα του κοινωνικού κράτους που είχε κτιστεί μέσα από το «μοντέλο του Ρήνου», μέχρι τους Σουηδούς τ. σοσιαλδημοκράτες που σήμερα επιδίδονται στην αναδιοργάνωση ταχυδρομείων, σχολείων, νοσοκομείων κ.λπ. με βάση τις αρχές της αγοράς! Προφανώς, αυτό που τους λείπει, κατά τους φωστήρες της ρεφορμιστικής Αριστεράς και κεντρο-αριστεράς, είναι ένα «σύγχρονο πρόγραμμα κοινωνικής δικαιοσύνης» και «ικανότητα ν' αντιληφθούν» τα νέα προβλήματα — για να τα λύσουν…