PARECON - Ο Προβληματισμός για τη Μετακαπιταλιστική Κοινωνία, Τάκης Φωτόπουλος

Ο Προβληματισμός για τη Μετακαπιταλιστική Κοινωνία

Τελευταία, όσο εντείνεται η πολυδιάστατη κρίση της σημερινής κοινωνίας, τόσο γίνεται πια φανερό ότι δεν αρκεί η κριτική του σημερινού κοινωνικοοικονομικού συστήματος και ότι απαραίτητη προϋπόθεση για ν’ αποκτήσει πάλι πολιτική σημασία η Αριστερά είναι η από μέρους της ανάπτυξη ενός σοβαρού προβληματισμού για τις μορφές που θα μπορούσε να πάρει μια μετακαπιταλιστική κοινωνία. Ο προβληματισμός αυτός είναι σήμερα περισσότερο επιτακτικός παρά ποτέ, μετά το πελώριο κενό που δημιούργησε η ιστορική αποτυχία της εφαρμογής του σοσιαλιστικού προτάγματος στην πράξη και η εκμετάλλευση της αποτυχίας αυτής από τους ιδεολογικούς κομισσάριους του συστήματος τύπου Φουκουγιάμα (Francis Fukuyama), που θρασύτατα έφθασαν να μιλούν για το δήθεν «τέλος της Ιστορίας».

Στο διεθνές επίπεδο, ήδη αναπτύσσεται σχετικός προβληματισμός και στο πλαίσιο αυτό προέκυψε και το «όραμα» της συμμετοχικής οικονομικής που προτείνει βασικός συνεργάτης του Τσόμσκι (Noam Chomsky), ο Μάικλ Άλμπερτ (Michael Albert), ο οποίος μάλιστα, στο διεθνές τουρνέ του για την παρουσίαση του ομότιτλου βιβλίου του,[1] αναμένεται αυτές τις μέρες στην Αθήνα. Το μοντέλο αυτό, που προβάλλεται μαζικά από τη διεθνή ρεφορμιστική Αριστερά και τα προσκείμενα ΜΜΕ, φιλοδοξεί ν’ αποτελέσει μοντέλο για «τη ζωή μετά τον καπιταλισμό», το οποίο μάλιστα, σύμφωνα με τον συγγραφέα του, θα μπορούσε να συγκεκριμενοποιήσει τον «εναλλακτικό κόσμο» του Παγκόσμιου Κοινωνικού Φόρουμ (ΠΚΦ) ― βασικό στέλεχος του οποίου είναι ο Άλμπερτ. Θα άξιζε επομένως να ασχοληθούμε, πολύ συνοπτικά, όσο επιτρέπει ο χώρος, με τα γενικά χαρακτηριστικά του μοντέλου αυτού.

Το κύριο, κατά τη γνώμη μου, χαρακτηριστικό του οράματος αυτού, είναι ότι, αντίθετα, για παράδειγμα με τις μαρξιστικές προτάσεις για μια σοσιαλιστική κοινωνία, το πρόταγμα της αυτονομίας του Καστοριάδη ή, τέλος, αυτό της Περιεκτικής Δημοκρατίας, το Πάρεκον (Parecon / Participatory economics) δεν αποτελεί ένα ολοκληρωμένο πολιτικό πρόταγμα για μια εναλλακτική κοινωνία, με τη δική του ιστορική ανάλυση της σημερινής κοινωνίας, ένα γενικότερο (πολιτικό και κοινωνικο-οικονομικό) όραμα της μελλοντικής κοινωνίας και τη στρατηγική και τακτική που θα μας οδηγούσε σε αυτήν. Με άλλα λόγια, το Πάρεκον δεν είναι ένα γενικότερο μοντέλο κοινωνικής οργάνωσης αλλά απλώς ένα οικονομικό μοντέλο για μια εναλλακτική οικονομία. Έτσι, το μοντέλο αυτό, προϋποθέτοντας τον χωρισμό της κοινωνίας, όπως σήμερα, σε οικονομική και πολιτική σφαίρα, αναφέρεται μόνο στους οικονομικούς θεσμούς και σιωπά για τους πολιτικούς, πολιτισμικούς και ευρύτερα κοινωνικούς θεσμούς, με τη δικαιολογία ότι «τα μοντέλα γύρω από τέτοιους θεσμούς βρίσκονται ακόμα σε στάδιο ανάπτυξης» ― παρά το γεγονός ότι το Πάρεκον έχει ήδη μία δεκαετή ιστορία ανάπτυξης! Εύλογα, λοιπόν, θα μπορούσε να υποθέσει κανείς ότι είναι εσκεμμένη η πλήρης ασάφεια πάνω στα θέματα που ιστορικά διαίρεσαν την Αριστερά, όπως το θέμα του κράτους και το εξίσου κρίσιμο θέμα της μορφής που θα πάρει η κοινωνική ιδιοκτησία πάνω στα μέσα παραγωγής στη μελλοντική κοινωνία. Προφανώς, η φιλοδοξία του συγγραφέα είναι να δημιουργήσει μια συναίνεση γύρω από το μοντέλο του, που θα συνένωνε από τους οπαδούς του κρατικίστικου σοσιαλισμού μέχρι αναρχικούς, υποστηρικτές των νέων κοινωνικών κινημάτων (Πράσινοι, φεμινίστριες) κ.ο.κ.

Με δεδομένο, επομένως, τον καθαρά οικονομικό χαρακτήρα του Πάρεκον, δεν προκαλεί έκπληξη ότι τα κύρια συλλογικά όργανα αποφάσεων σε αυτό καθορίζονται στο οικονομικό πεδίο. Έτσι, η έννοια του πολίτη απουσιάζει παντελώς από το μοντέλο αυτό και αντικαθίσταται από τις έννοιες του εργαζόμενου και του καταναλωτή ― εισάγοντας και στην προτεινόμενη μετακαπιταλιστική κοινωνία τον αντίστοιχο οικονομικό δυϊσμό του σημερινού ανθρώπου που έχει καθιερώσει η καπιταλιστική! Δεν είναι επομένως περίεργο ότι, όπως προσπάθησα να δείξω αλλού,[2] το μοντέλο καταλήγει τελικά σε μία διαστρέβλωση της έννοιας της άμεσης δημοκρατίας (που όμως επικαλείται), την οποία προφανώς εννοεί όχι ως καθεστώς, αλλά απλά ως μια διαδικασία όπου οι πολίτες παίρνουν μέρος στη διαδικασία των αποφάσεων μόνο στον βαθμό που αυτές τους επηρεάζουν και εφόσον οι ανάγκες του μοντέλου δεν επιβάλλουν την αντιπροσώπευση! Συγχρόνως, το Πάρεκον συνεπάγεται μια ιδιαιτέρως γραφειοκρατική δομή, που εύστοχα χαρακτηρίστηκε από τον ελευθεριακό ακαδημαϊκό John Crump σε έγκυρο θεωρητικό περιοδικό ως «συμμετοχική γραφειοκρατία».

Το δεύτερο βασικό χαρακτηριστικό που προβάλλει ο ίδιος ο Αλμπερτ, είναι οι ηθικές αξίες που χαρακτηρίζουν το Πάρεκον, οι οποίες μάλιστα, για κάποιους ένθερμους υποστηρικτές του, συνιστούν και τη διαφορά του από άλλα οράματα. Έτσι, υποστηρίζεται για παράδειγμα ότι η αμοιβή σύμφωνα με την προσπάθεια που προτείνει το Πάρεκον ― και όχι σύμφωνα με την απόδοση των εργαζομένων όπως προτείνει ο σοσιαλισμός ― είναι μια «ηθικώς πολύ πιο προωθημένη πρόταση».[3] Στην πραγματικότητα, όμως, η πρόταση του Πάρεκον είναι κάθε άλλο παρά προωθημένη, αν ληφθεί υπόψη ότι χαρακτηρίζει την ικανοποίηση των αναγκών σύμφωνα με την ανάγκη του καθενός ως θέμα συμπόνιας, που επιλύεται με κάποιες δωρεάν κοινωνικές υπηρεσίες και ένα ελάχιστο εισόδημα! Όμως, η κλασική κομμουνιστική θέση για μια κοινωνία μετασπάνεως ήταν ότι οι άνθρωποι αμείβονται σύμφωνα με την ανάγκη και ακόμη και οι σύγχρονες προτάσεις για μια κοινωνία σπάνεως ― όπως η σημερινή ― επίσης, προτείνουν την ίδια αρχή της αμοιβής σύμφωνα με την ανάγκη, τουλάχιστον όσον αφορά τις ανάγκες που οι πολίτες κρίνουν ως βασικές (βλ. Περιεκτική Δημοκρατία).

Όμως, η βασική κριτική που θα μπορούσε να ασκήσει κανείς στο Πάρεκον ξεκινά από το γεγονός ότι, όντας ξεκομμένο από κάθε ιστορική πολιτική παράδοση, προσπαθεί να ικανοποιήσει κάθε γούστο, συνενώνοντας ασύμβατες μεταξύ τους κοσμοθεωρίες και ρεύματα. Είναι όμως φανερό ότι μια αξιόπιστη πρόταση για τη μορφή της μελλοντικής μετακαπιταλιστικής κοινωνίας δεν μπορεί να είναι απλώς αντικείμενο σχεδιασμού επί χάρτου με βάση τα οράματα κάποιων διανοούμενων και τις ηθικές αξίες, που συνάγουν από την αγωνιστική πρακτική. Αντίθετα, πρέπει να αποτελεί ένα ολοκληρωμένο πολιτικό πρόταγμα εντεταγμένο σε μια από τις ιστορικές παραδόσεις της Αριστεράς που, ερμηνεύοντας τη σημερινή κοινωνία και τις τάσεις μέσα σε αυτήν, συνάγει τις απορρέουσες αρχές οργάνωσης της μελλοντικής. Από τη σκοπιά αυτή, δήθεν πλουραλιστικά οράματα, όπως το Πάρεκον, συμβάλλουν μεν σημαντικά στη σημερινή μεταμοντέρνα ιδεολογική σούπα που εκφράζει και το Παγκόσμιο Κοινωνικό Φόρουμ (ΠΚΦ), αλλά ελάχιστα προσφέρουν στην κάλυψη της ανάγκης για σοβαρό προβληματισμό σχετικά με τη μορφή που θα μπορούσε να πάρει μια μετακαπιταλιστική κοινωνία.

[1] PARticipatory ECONomics/Πάρεκον (Παρατηρητής, 2004).

[2] Βλ. Ο καπιταλισμός του Τσόμσκι, ο μετακαπιταλισμός του Άλμπερτ και η Περιεκτική Δημοκρατία (Γόρδιος 2004). < http://www.inclusivedemocracy.org/fotopoulos/greek/grbookschomsky/grbookschomsky.htm >

[3] Ν. Ράπτης, «Ε» (28/7/2004).