Ο Τσόμσκι, η Περιεκτική Δημοκρατία και ο Αναρχισμός
ΤΑΚΗΣ ΦΩΤΟΠΟΥΛΟΣ
(Ελευθεροτυπία, 2006/06/10)
Ο γνωστός Αμερικανός γλωσσολόγος και διανοητής Νόαμ Τσόμσκι σε πρόσφατη συζήτηση με τους φοιτητές στο Παν. Κρήτης αναφέρθηκε, μεταξύ άλλων, στην Περιεκτική Δημοκρατία. Η απάντηση όμως που έδωσε σε ερώτηση φοιτητή για την γνώμη του σε σχέση με το προταγμα της Περιεκτικής Δημοκρατίας και τους τρόπους εξόδου από την σημερινή πολυδιάστατη κρίση δημιούργησε πολλές απορίες και σε άλλους φάνηκε περίεργη. Και αυτό, διότι ενώ η ερώτηση αναφέρονταν σαφώς στο ΠΡΟΤΑΓΜΑ της Περιεκτικής Δημοκρατίας, ο Τσόμσκι αναφέρθηκε σε κάποια «απλή ιδέα που οι περισσότεροι άνθρωποι αποδέχονται αυτόματα», η οποία μάλιστα αποτελούσε ήδη από τη βιομηχανική επανάσταση τμήμα του ιδεολογικού οράματος του 18ου-19ου αιώνα![1] Όμως, το πρόταγμα της Περιεκτικής Δημοκρατίας, σαν πολιτικό πρόταγμα με συγκεκριμένη ανάλυση για τη σημερινή πραγματικότητα, πρόταση για τους θεσμούς μιας πραγματικής δημοκρατίας και στρατηγική για τη μετάβαση σε αυτή, έχει ιστορία λιγότερο από δέκα χρόνια[2] και ο Τσόμσκι, ως μέλος της Συμβουλευτικής Επιτροπής του διεθνούς περιοδικού για την Περιεκτική Δημοκρατία για πολλά χρόνια, (πέρα από την μακρά προσωπική αλληλογραφία του με τον υπογράφοντα για τα σχετικά θεωρητικά θέματα), ήταν βέβαια ενήμερος για την ύπαρξη και σημασία του προτάγματος αυτού.
Πέρα όμως από το γεγονός αυτό, αποτελεί απαράδεκτη ιστορική ανακρίβεια ακόμη και η αναφορά (έστω και μεταφορικά) σε κάποια «ιδέα Περιεκτικής Δημοκρατίας» ως τμήματος του ιδεολογικού οράματος της εποχής και ιδιαίτερα με την έννοια που της αποδίδει ο Τσόμσκι. Το όραμα για εναλλακτική κοινωνία που αναπτύχθηκε μετά την άνοδο της καπιταλιστικής οικονομίας της αγοράς, επικεντρωνόταν στο σοσιαλιστικό προταγμα, όπως αυτό διατυπώθηκε από τις δυο κύριες τάσεις του, τον σοσιαλιστικό κρατισμό που εξέφραζε ο Μαρξισμός και τον ελευθεριακο σοσιαλισμό που εξέφραζε ο αναρχισμός —γεγονός που προκάλεσε και τη διάσπαση στην Πρώτη Διεθνή μεταξύ Μαρξ και Μπακουνιν. Όμως, η Περιεκτική Δημοκρατία είναι πολύ ευρύτερο πρόταγμα από τις δυο αυτές τάσεις του σοσιαλισμού, εφόσον αποτελεί σύνθεση όχι μόνο της σοσιαλιστικής αλλά και της κλασικής δημοκρατικής παράδοσης, καθώς και των ριζοσπαστικών ρευμάτων στα νέα κοινωνικά κινήματα που αναπτύχθηκαν το τελευταίο τέταρτο του αιώνα (οικολογικό, φεμινιστικό κ.λπ.). Γι αυτό άλλωστε και οι συνιστώσες του δεν είναι μόνο η οικονομική δημοκρατία, με την έννοια της ισοκατανομής της οικονομικής δύναμης (που εμπνέεται από την σοσιαλιστική παράδοση), ούτε καν μόνο η πολιτική δημοκρατία, με την έννοια της άμεσης δημοκρατίας και της ισοκατανομής της πολιτικής δύναμης (που εμπνέεται από την κλασική δημοκρατική παράδοση) αλλά και η δημοκρατία στο κοινωνικό πεδίο, με την έννοια της ισοκατανομής της κοινωνικής δύναμης που εξασφαλίζει η αυτοδιαχείριση στους τόπους εργασίας, εκπαίδευσης κλπ (που εμπνέεται από την ελευθεριακή παράδοση αλλά και τα νέα κινήματα), καθώς και η οικολογική δημοκρατία που στοχεύει στην επανενσωματωση της κοινωνίας με την Φύση και την συνακόλουθη κατάργηση της σημερινής καπιταλιστικής οικονομίας της αγοράς και του προϊόντος της δυναμικής της, της οικονομίας ανάπτυξης, με την συνακόλουθη εργαλειακή αντίληψη της Φύσης.
Όμως, ακόμη και αυτή η (ανύπαρκτη για την εποχή) έννοια της περιεκτικής δημοκρατίας στην οποία αναφέρθηκε ο Τσόμσκι δεν έχει βέβαια σχέση με τον αναρχισμό/αναρχία όπως ισχυρίστηκε («παραδοσιακά, η Περιεκτική Δημοκρατία ονομάζεται αναρχια/αναρχισμος»), εφόσον τόσο η Περιεκτική Δημοκρατία όσο και ο αναρχισμός θεμελιώνονται στην ανυπαρξία κάθε εξουσιαστικής δομής και σχέσης, ενώ ο Τσόμσκι μίλησε απλώς για εξουσίες που πρέπει να είναι δικαιολογημένες («ενώ συνήθως οι περισσότερες δεν είναι») και για το αίτημα «κάθε θεσμός και εξουσία να είναι υπό λαϊκό έλεγχο». Είναι λοιπόν φανερό ότι ενώ για τον αναρχισμό είναι πχ αδιανόητος ο σημερινός διαχωρισμός κοινωνίας από την πολιτεία (και για την Περιεκτική Δημοκρατία είναι αδιανόητος, επίσης, ο διαχωρισμός Κοινωνίας από την Οικονομία και την Φύση), δηλαδή είναι αδιανόητη η ίδια η ύπαρξη της εξουσίας, ο Τσόμσκι θέτει απλώς τον όρο του λαϊκού έλεγχου κάθε εξουσίας. Δεν είναι λοιπόν περίεργο ότι ο Τσόμσκι δεν θέτει θέμα αλλαγής του συστήματος της οικονομίας της αγοράς και της αντιπροσωπευτικής «δημοκρατίας», όπως κάνουν τόσο η Περιεκτική Δημοκρατία όσο και ο (κλασικός τουλάχιστον) αναρχισμός. Έτσι, όσον αφορά την καπιταλιστική οικονομία της αγοράς, ο Τσόμσκι σε θεωρητικά άρθρα του έχει ασκήσει κριτική όχι κατά της ίδιας της οικονομίας της αγοράς αλλά εναντίον αυτού που θεωρεί ως «μετατόπιση από αυτό που θα μπορούσαμε να ονομάσουμε ιδιοκτησιακό καπιταλισμό στην διαχείριση των αγορών από συλλογικά νομικά πρόσωπα (συγχωνεύσεις εταιριών, καρτέλ, εταιρικές συμμαχίες) σε συνεργασία με ισχυρά κράτη»
—δηλαδή την «κορπορατικοποίηση» του 20ου αιώνα.[3]
Οι απαράδεκτες (για την μη ρεφορμιστική Αριστερά) θέσεις του Τσόμσκι για τα «καλά» της εισβολής στο Ιράκ, την ανάγκη παρεμπόδισης του πυρηνικού εξοπλισμού του Ιράν (αλλά όχι και καταστροφής του πυρηνικού εξοπλισμού του Ισραήλ!), την καταδίκη της αντίστασης των λαών ως «τρομοκρατικής», τον χαρακτηρισμό των ΗΠΑ ως της …πιο ελεύθερης χώρας στον πλανήτη κ.λπ. βρίσκονται, επομένως, σε απόλυτη συνέπεια με τις γενικές θέσεις του που προσπάθησα να σκιαγραφήσω, καθώς και με την άπειρη εκτίμηση που τρέφει προς τους κλασικούς φιλελεύθερους.[4] Με βάση τα παραπάνω, δεν είναι επομένως περίεργη η οξεία κριτική που άσκησε για τον «αναρχισμό» του Τσόμσκι ο Murray Bookchin, που θεωρείται γενικά ως ο σημαντικότερος εν ζωή αναρχικός:[5] «το φίμωμα της αριστεράς έχει προχωρήσει σε τέτοιο βάθος ώστε κάποιος σαν τον Τσόμσκι, που δηλώνει αναρχικός, επιδιώκει την ενίσχυση η έστω τη στήριξη του συγκεντρωτικού κράτους (της ομοσπονδιακής κυβέρνησης των ΗΠΑ) ενάντια στο αίτημα της «αποκέντρωσης» στις ομόσπονδες πολιτείες, ωσάν να ήταν δυνατό το συγκεντρωτικό Κράτος να χρησιμοποιηθεί ενάντια στις επιχειρήσεις, τις οποίες μακροπρόθεσμα πάντα βοηθούσε!»
[1] Τα παραθέματα βασίζονται σε σχετική ανταπόκριση του Τ. Μίχα («Ε»,25/5/06) και σε απομαγνητοσκόπηση της συζήτησης.
[2] Η πρώτη ευρεία χρησιμοποίηση του όρου έγινε to 1997, όταν εκδόθηκε το βιβλίο του υπογράφοντος Towards An Inclusive Democracy (1997)—που ήδη έχει μεταφραστεί σε πολλές γλώσσες— και, λίγο αργότερα, το διεθνές θεωρητικό περιοδικό Society & Nature μετονομάστηκε σε Democracy & Nature, The International journal of Inclusive Democracy.
[3] Βλ N. Chomsky, New Left Review, 230 (1998). Βλ και Z Magazine, (Sept-Nov. 1997) και για παραπέρα ανάλυση, Τ. Φωτόπουλος ο Καπιταλισμός του Τσομσκι,ο Μετακαπιταλισμος του Αλμπερτ και η Περιεκτική Δημοκρατία (2004).
[4] βλ πχ N. Chomsky, Class Welfare, Interviews with David Barsamian, (1996)
[5] βλ. συνέντευξη Bookchin στο βιβλίο της Janet Biehl, The Politics of Social Ecology, (1998), σελ. 148-49).