(Ελευθεροτυπία, 18 Αυγούστου 2007) 

 

Θρησκεία και Επιστήμη

Με αφορμή την περί Θεού συζήτηση

ΤΑΚΗΣ ΦΩΤΟΠΟΥΛΟΣ

 

 

Ενώ την εβδομάδα αυτή η χώρα μας έδινε πάλι την εντύπωση κάποιας φονταμενταλιστικης επικράτειας στη Μέση Ανατολή  (Ιράν, Ισραήλ, κλπ), με τα κρατικά ΜΜΕ να συναγωνίζονται τους επαγγελματίες πολιτικούς σε θρησκευτική ευλάβεια, μια άλλη πρόσφατη συζήτηση έδειξε ότι παρόμοιες αντιλήψεις τρέφουν και αρκετοί δηλώνοντες επιστήμονες, δηλαδή υποτιθέμενοι φύλακες της ορθολογικής σκέψης. Και δεν αναφέρομαι στους διάφορους  θρησκευόμενους “φιλόσοφους” (και συνήθως τ. Μαρξιστές!) που προβάλλονται από τα ΜΜΕ, οι οποίοι προφανώς δεν έχουν αντιληφθεί τη θεμελιακή ασυμβατότητα της φιλοσοφίας —που καθορίζεται από την αμφισβήτηση οποιασδήποτε δοσμένης «αλήθειας»— και της θρησκείας, που αποτελεί την πρωταρχική έκφραση της ετερονομίας στη σκέψη, εφόσον θεμελιώνεται στην αξιωματική αποδοχή αναπόδεικτων δογμάτων για την ύπαρξη Θεού κλπ. Αναφέρομαι σε θεράποντες της επιστήμης και του ορθού Λόγου οι οποίοι, όταν φορούν το καπέλο του επιστήμονα, είναι υποχρεωμένοι να στηρίζονται αποκλειστικά στον Λόγο και την προσφυγή σε επιστημονικές μεθόδους τεκμηρίωσης για την περιγραφή και ερμηνεία του φυσικού και του κοινωνικού κόσμου, αλλά, φορώντας το καπέλο του θεϊστού, ξεχνούν τις μεθόδους αυτές όταν υιοθετούν τις δήθεν “αλήθειες” των θρησκευτικών δογμάτων και εξ αποκαλύψεως αληθειών.

Η σχεδόν πρωτόγνωρη για μια θρησκόληπτη χώρα όπως η δική μας συζήτηση αυτή που φούντωσε τους προηγούμενους δυο μήνες στο Βήμα της Κυριακής άρχισε με αφορμή την έκδοση στα Ελληνικά βιβλίου του κορυφαίου Βρετανού εξελικτικού βιολόγου και καθηγητή του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης Richard Dawkins.[1] Το βιβλίο αυτό, όπως και το βιβλίο του Αμερικανού καθηγητού φυσικής και αστρονομίας Victor Stenger[2] καθώς και αυτό του Γάλλου καθηγητή φιλοσοφίας Michel Onfray,[3] εκφράζει μια σύγχρονη τάση μεταξύ κορυφαίων επιστημόνων και φιλόσοφων ν' αντισταθούν, με βάση την επιστημονική μεθοδολογία, στην ραγδαία σήμερα άνοδο, για λόγους που έχουμε εξετάσει αλλού,[4] του θρησκευτικού ανορθολογισμού: από τις ΗΠΑ μέχρι την Ελλάδα και από την Μέση Ανατολή μέχρι την Λατινική Αμερική.  Το γεγονός μάλιστα ότι τα βιβλία αυτά αποτελούν σήμερα διεθνή μπεστ-σελλερς αποτελεί παρήγορη ένδειξη της αντίδρασης που σημειώνεται “από τα κάτω” στην ανορθολογική αποβλάκωση που ενορχηστρώνουν τα τηλεοπτικά κυρίως ΜΜΕ. Στην χώρα μας όμως ξεσηκώθηκαν εναντίον της τάσης αυτής όχι τόσο οι αναμενόμενοι θρησκευόμενοι “φιλόσοφοι” όσο οι θεϊστές καθηγητές και διδάκτορες Πανεπιστημίων, ενώ γνωστός σοσιαλφιλελεύθερος καθηγητής (Ν. Μουζέλης) —προφανώς αγνοώντας τη σύγχρονη σχετική έρευνα που ανέφερα— δεν δίστασε να χαρακτηρίσει “αφελή” την θέση του Dawkins περί ανυπαρξίας του Θεού, υποστηρίζοντας ότι το βιβλίο του “δεν προσθέτει τίποτε στα ήδη υπάρχοντα επιχειρήματα”. Για “απόδειξη”, μάλιστα, παραπέμπει στα έργα των …Αυγουστίνου, Ακινάτη, Diderot και Helvetius,  σαφώς υποθέτοντας ότι τους τελευταίους αιώνες δεν σημειώθηκε καμία σημαντική επιστημονική και επιστημολογική εξέλιξη, η οποία να οδηγεί τη παλιά αυτή συζήτηση σε πολύ διαφορετικό ερμηνευτικό πλαίσιο που κάνει επιτρεπτή την συλλογή σχετικών επιστημονικών παρατηρήσεων και τη συναγωγή αντιστοίχων ορθολογικών πορισμάτων πάνω στο θέμα!


Το θέμα όμως, κατά τη γνώμη μου, δεν αφορά τόσο την ίδια την ουσία των σημαντικών επιστημονικών επιχειρημάτων όσο το τι ορίζει την επιστήμη και την διαφοροποιεί ριζικά από την θρησκεία. Και αυτό δεν είναι άλλο από την μέθοδο. Το θεμελιώδες διαφοροποιητικο στοιχείο μεταξύ επιστήμης και θρησκείας είναι η πηγή της «αλήθειας» τους. Εάν η πηγή της αλήθειας κάποιων πεποιθήσεων είναι ο ορθός Λόγος σε συνδυασμό με τα εμπειρικά δεδομένα που έχουν τύχει επεξεργασίας με βάση τις γενικώς αποδεκτές επιστημονικές μεθόδους, και εάν οι πεποιθήσεις αυτές γίνονται σήμερα γενικά αποδεκτές από τους επιστήμονες των διαφόρων κλάδων, τότε μιλούμε για επιστημονικά δεδομένα, τα οποία, αντίθετα με τις θρησκευτικές “αλήθειες” και δόγματα, είναι ανά πάσα στιγμή ανατρέψιμα όταν καινούρια στοιχεία και η ορθολογική ανάλυση τους καταλήξει σε διαφορετικά συμπεράσματα. Αντίθετα, εάν η πηγή της αλήθειας κάποιων πεποιθήσεων είναι μια ανορθολογική μέθοδος (εξ αποκαλύψεως, διαίσθηση, συναίσθημα, μυστικιστική εμπειρία κ.λπ.), τότε μιλάμε για ένα ανορθολογικό (και μη ανατρέψιμο) σύστημα  πεποιθήσεων όπως οι θρησκείες. Φυσικά αυτό δεν σημαίνει ότι τα συστήματα ανορθολογικών πεποιθήσεων δεν χρησιμοποιούν ποτέ ορθολογικές μεθόδους, αλλά το πράττουν πάντα μέσα στα αυστηρά καθορισμένα όρια που καθορίζει η πίστη. Με άλλα λόγια, ο Λόγος χρησιμοποιείται από τα θρησκευτικά ιδεολογικά συστήματα κυρίως για να δικαιολογήσει μη κεντρικές ή δευτερεύουσες πεποιθήσεις ενώ οι κεντρικές ανορθολογικές «αλήθειες» γίνονται αξιωματικά δεκτές (βλ π.χ. το έργο του Θωμά Ακινάτη). Με αυτήν την έννοια επομένως, ο κόσμος των θεμελιωδών αληθειών που χαρακτηρίζουν όλα τα θρησκευτικά συστήματα είναι και ανέκαθεν υπήρξε όχι ένα ανοικτό σύστημα, όπως η επιστήμη, αλλά ένας κλειστός κόσμος.

Όταν, όμως, οι θεϊστές επιστήμονες βρίσκονται αντιμέτωποι με την θεμελιακή ασυμβατότητα επιστήμης και θρησκείας συνήθως καταφεύγουν στο επιχείρημα ότι η ύπαρξη η μη του Θεού  είναι ζήτημα έξω από τα όρια της λογικής και της επιστημονικής έρευνας. Το «επιχείρημα» όμως αυτό γεννά ένα θεμελιακό (και αναπάντητο) ερώτημα: ενώ για να περιγράψουμε και να προσπαθήσουμε να ερμηνεύσουμε τον φυσικό και κοινωνικό κόσμο χρησιμοποιούμε, με σχετικά σημαντική επιτυχία, τις επιστημονικές μεθόδους —πάνω στις οποίες στηρίζεται όλη η τεχνογνωσία που θεμελιώνει τη σύγχρονη κοινωνία—  γιατί εξαιρούμε τον Θεό από τις μεθόδους αυτές; Και αυτό, παρά το γεγονός ότι κάθε  σεβόμενη εαυτή θρησκεία αναθέτει  κεντρικό ρόλο στον Θεό όσον αφορά τη γέννηση και λειτουργία του σύμπαντος και τις ζωές των ανθρώπων, δηλαδή τον φυσικό και κοινωνικό κόσμο!

Τα παραπάνω δεν σημαίνουν βέβαια ότι η σημερινή επιστημονική γνώση έχει λύσει όλα τα προβλήματα του φυσικού και κοινωνικού κόσμου ή ότι ο Διαφωτισμός οδήγησε στην εξελικτική Πρόοδο που υποστήριζαν οι Διαφωτιστές. Όμως, αυτό δεν αφορά την ίδια την επιστημονική μέθοδο και τον ορθολογισμό αλλά κυρίως το κοινωνικό σύστημα που καθιερώθηκε μετά την Βιομηχανική Επανάσταση, την οικονομία της αγοράς και το πολιτικό της συμπλήρωμα την αντιπροσωπευτική “δημοκρατία”, καθώς και τον συνακόλουθο τρόπο με τον οποίο το σύστημα αυτό χρησιμοποίησε την συσσωρευόμενη επιστημονική γνώση και τεχνογνωσία. Φυσικά, η ορθολογική μέθοδος ανάλυσης δεν μπορεί να αρνηθεί την ύπαρξη του συναισθήματος που παίζει πρωταρχικό ρόλο π.χ. στην Τέχνη. Όμως, οι επιστημονικές ανακαλύψεις πάνω στις οποίες θεμελιώνεται η σύγχρονη ζωή και γνώση δεν στηρίζονται στα συναισθήματα και τη διαίσθηση, ούτε βέβαια στα θρησκευτικά δόγματα, αλλά στις ορθολογικές μεθόδους, στις οποίες καταφεύγουν ακόμη και οι πρωταρχικοί θεράποντες της θρησκείας όταν π.χ. κινδυνεύει το “θείο Δώρο” της ζωής που υποτίθεται τους έδωσε ο  “Δημιουργός”  τους...

 


 [1] Richard Dawkins, The God Delusion, 2006; [ελλ. Η περί Θεού αυταπάτη (Κάτοπτρο, 2007)]

[2] Victor Stenger, God, The Failed Hypothesis, 2007

[3] Michel Onfray, Atheist Manifesto, 2007; [ελλ. Πραγματεία περί αθεολογίας. Μεταφυσική της μεταφυσικής (Εξάντας, 2006)]