Ελευθεροτυπία (11 Οκτωβρίου 2008)
Οι μύθοι για την οικονομική κρίση
και η Αριστερά
ΤΑΚΗΣ ΦΩΤΟΠΟΥΛΟΣ
Η διεθνής χρηματοπιστωτική κρίση που ήδη εξελίσσεται σε παγκόσμια ύφεση, παρά τα δισεκατομμύρια δολάρια που τα κράτη παίρνουν από τους φορολογούμενους για να τα διανείμουν στους τραπεζίτες που θησαύριζαν όλα αυτά τα χρόνια, έδειξε για μια ακόμη φορά γιατί το σύστημα της οικονομίας της αγοράς είναι το χειρότερο σύστημα κατανομής των παραγωγικών πόρων, όπως προσπάθησα να δείξω αλλού.[1] Ο αυτόματος μηχανισμός (η «αόρατη χείρ» του Άνταμ Σμίθ) που, όπως υποστήριζαν οι κομισάριοι του συστήματος, θα έφερνε μέσα από την διαδικασία της παγκοσμιοποίησης την ευημερία στους λαούς, σήμερα, οδηγεί σε ακόμη μεγαλύτερη εξαθλίωση περισσότερα λαϊκά στρώματα από αυτά που ήδη δοκίμασαν τα τελευταία χρόνια τα «ευεργετήματα» της παγκοσμιοποίησης. Η ηθική κατάρρευση όμως του νεοφιλελευθερισμού (που μόνο σήμερα γίνεται γενικά παραδεκτή, μολονότι οι συνέπειες του είχαν δειχθεί από αυτή τη στήλη εδώ και μια εικοσαετία[2]) δεν συνεπάγεται βέβαια και την κατάρρευση της νεοφιλελεύθερης παγκοσμιοποίησης, ή την επιστροφή του κρατισμού που έσπευσε να πανηγυρίσει η ρεφορμιστική Αριστερά και οι...σοσιαλφιλελεύθεροι στο εξωτερικό και εδώ. Απλώς συνεπάγεται, όπως θα προσπαθήσω να δείξω σύντομα, ότι, στο μέλλον, η νεοφιλελεύθερη παγκοσμιοποίηση θ’ αντικατασταθεί από ένα είδος σοσιαλφιλελεύθερης παγκοσμιοποίησης, στην οποία θα συναινούν τόσο οι νεοφιλελεύθεροι όσο και οι σοσιαλφιλελεύθεροι, και όπου η ουσία της σημερινής παγκοσμιοποίησης θα παραμείνει ανέγγιχτη, με την προσθήκη απλώς κάποιων χρηματοπιστωτικών ελέγχων, ώστε το σύστημα να λειτουργεί με λιγότερες αναταράξεις, σαν την σημερινή, που δυνητικά το θέτουν σε κίνδυνο.
Πού οφείλεται όμως η σημερινή κρίση και τι σημαίνει η αντίδραση των πολιτικών ελίτ σε αυτήν; Τρεις είναι, κατά τη γνώμη μου, οι βασικές κατηγορίες απόψεων για τα αίτια της. Σύμφωνα με την πρώτη (νεοφιλελεύθερη) άποψη, που υποστηρίζουν τα διεθνή ΜΜΕ και οι αναλυτές στην υπηρεσία της υπερεθνικής ελίτ, η κρίση οφείλεται σε οτιδήποτε άλλο εκτός από τις αγορές και συνήθως αποδίδεται σε κάποιους αδίστακτους και άπληστους τραπεζίτες και κερδοσκόπους που εκμεταλλεύτηκαν την απορύθμιση των χρηματοπιστωτικών αγορών, για προσωπικό τους βασικά όφελος. Σύμφωνα με την δεύτερη άποψη, που υποστηρίζουν οι πιο «προοδευτικοί» από τους σοσιαλφιλελεύθερους (π.χ. John Gray) και η ρεφορμιστική Αριστερά (Βαλερσταιν, Στιγκλιτς, Τσόμσκι, Κον-Μπεντιτ, Λαφοντεν κ.α.) καθώς και τα εδώ «παρακλάδια» τους, η κρίση δεν οφείλεται στους «κακούς» τραπεζίτες και κερδοσκόπους άλλα στους αντίστοιχα «κακούς» Αμερικανούς νεοσυντηρητικούς και Αγγλοαμερικανούς νεοφιλελευθέρους, οι οποίοι υιοθέτησαν την νεοφιλελεύθερη ανάλυση συντηρητικών οικονομολόγων. Δηλαδή, ο νεοφιλελευθερισμός είναι απλώς μια ιδεολογία που, χάρη στους Θάτσερ και Ρέηγκαν, θεσμοποιήθηκε με την «απελευθέρωση» όλων των αγορών, συμπεριλαμβανομένων των χρηματοπιστωτικών, οδηγώντας σε ένα «καπιταλισμό-καζίνο». Σύμφωνα με την ίδια άποψη, η «ιδεολογία» αυτή της νεοφιλελεύθερης παγκοσμιοποίησης σήμερα καταρρέει παντού και ο κρατισμός επιστρέφει ―όπως υποτίθεται φανερώνουν οι κρατικοποιήσεις και ημι-κρατικοποιήσεις Τραπεζών, καθώς και τα «πακέτα σωτηρίας» του τραπεζικού συστήματος. Τέλος, κατά την τρίτη άποψη που υποστηρίζουμε, η νεοφιλελεύθερη παγκοσμιοποίηση δεν είναι ούτε ιδεολογία ούτε απλή αλλαγή πολιτικής που επιβλήθηκε από τους νεοφιλελεύθερους σε συνεργασία με κάποιους «κακούς» σοσιαλδημοκράτες. Αντίθετα, αντανακλά δομικές αλλαγές μέσα στην διεθνοποιημένη οικονομία της αγοράς (κυρίως την δημιουργία και μαζική επέκταση των πολυεθνικών επιχειρήσεων που οδήγησε στο ―άτυπο αρχικά― άνοιγμα και «απελευθέρωση» των αγορών, που στη συνέχεια θεσμοποιήθηκε) οι οποίες, σε συνδυασμό με την αλλαγή των υποκειμενικών συνθηκών (αποδιάρθρωση του εργατικού και συνακόλουθα του σοσιαλιστικού κινήματος λόγω της αποβιομηχάνισης) σηματοδότησαν την κατάρρευση της σοσιαλδημοκρατίας στη Δύση.
Όπως είναι φανερό, η νεοφιλελεύθερη άποψη δεν δίνει καμία βάσιμη εξήγηση για την κρίση αλλά, αντίθετα, δημιουργεί ανεξήγητες απορίες π.χ. γιατί παρόμοιες κρίσεις που φθάνουν τα όρια του κραχ του 1929 δεν σημειώθηκαν στη σοσιαλδημοκρατική περίοδο. Αντίστοιχα, οι υποστηρικτές της δεύτερης άποψης, στον βαθμό που συγκεντρώνουν την ανάλυση τους μόνο στην απελευθέρωση των χρηματοπιστωτικών αγορών, επίσης αδυνατούν να απαντήσουν σε βασικά ερωτήματα, όπως το πού βρέθηκε το μαζικό κεφάλαιο που επέτρεψε την ανάπτυξη του καζίνο-καπιταλισμού. Τέλος, αποτελεί χρεοκοπία της ρεφορμιστικής Αριστεράς να βαφτίζει την μεγαλύτερη ίσως, ιστορικά, συστημική απάτη, δηλαδή τις σημερινές «κρατικοποιήσεις» και τα «πακέτα σωτηρίας», ως επιστροφή του κρατισμού. Στη πραγματικότητα, αυτό που επιχειρείται με αυτά τα μέτρα είναι η σωτηρία των ιδιωτικών τραπεζικών συστημάτων, μέσα από την μαζική αναδιανομή εισοδήματος από τα μεσαία και κατώτερα στρώματα προς τις οικονομικές και πολιτικές ελίτ που, άμεσα ή έμμεσα, εισέπραξαν τα τελευταία χρόνια τα κέρδη δισεκατομμυρίων δολαρίων από τις χρηματοπιστωτικές φούσκες. Έτσι, όχι μόνο δεν τίθεται θέμα επανεθνικοποίησης των εκατοντάδων ιδιωτικοποιημένων επιχειρήσεων ―ακόμη και Κοινής Ωφελείας―, κατάργησης της «ελαστικής» εργασίας, επανεισαγωγής αυστηρών ελέγχων στην κίνηση κεφαλαίου και εμπορευμάτων και «προοδευτικοποίησης» του φορολογικού συστήματος σε βάρος των οικονομικά ισχυρών, άλλα ούτε καν κρατικοποίησης των ίδιων των Τραπεζικών συστημάτων που προκάλεσαν την κρίση, αλλά, αντίθετα, «κρατικοποιούνται» μόνο οι ζημιές τους, δηλαδή, αναλαμβάνει το κοινωνικό σύνολο τα απύθμενα χρέη τους! Γεγονός που ήδη έχει προκαλέσει την λαϊκή οργή σε ΗΠΑ και Βρετανία, αναγκάζοντας ακόμη και το Κογκρέσο ν’ αποκρούσει αρχικά το πακέτο σωτηρίας, για να το δεχτεί στη συνέχεια, γνωρίζοντας πολύ καλά ποιος χρηματοδοτεί τις εκλογικές εκστρατείες!
Αντίθετα, με βάση την τρίτη άποψη, η χρηματοπιστωτική κρίση μπορεί εύκολα να εξηγηθεί αν ξεκινήσουμε από το γεγονός ότι το άνοιγμα και η απελευθέρωση των αγορών, που επέβαλαν οι πολυεθνικές στην αρχή της νεοφιλελεύθερης παγκοσμιοποίησης, είχε ως συνέπεια την αποβιομηχάνιση στην Δύση και την δημιουργία ενός νέου παγκόσμιου καταμερισμού εργασίας, όπου πολλές από τις παραγωγικές δραστηριότητες μεταφέρθηκαν σε «παραδείσους» εξαθλιωμένων (αλλά παραγωγικών) εργαζομένων σε χώρες όπως η Κίνα και η Ινδία. Έτσι, οι φθηνές εξαγωγές των πολυεθνικών, μέσα από παρόμοιους παραδείσους, οδήγησαν σε συσσώρευση τεράστιων αποθεματικών στις χώρες εξαγωγής, τα οποία, αντί οι ελίτ τους να τα διαθέσουν για την κάλυψη βασικών αναγκών (συστήματα υγείας κ.λπ. που είναι σε κατάσταση εξαθλίωσης), τα επένδυσαν σε Αμερικανικές κυρίως Τράπεζες! Η συνέπεια ήταν η δημιουργία άφθονης ρευστότητας που όχι μόνο έκανε εύκολη τη χρηματοδότηση των ληστρικών επιδρομών της υπερεθνικής ελίτ στο Ιράκ, το Αφγανιστάν κ.λπ αλλά και παρακίνησε τους τραπεζίτες σε επιχειρήσεις υψηλού ρίσκου (π.χ. την παροχή στεγαστικών δανείων για το 100% ή και το 130% της αξίας σε κοινωνικά στρώματα χαμηλού εισοδήματος), δημιουργώντας στην πορεία διάφορα χρηματοπιστωτικά «πακέτα» για την διασπορά του κινδύνου που αναλάμβαναν, έμμεσα παρακάμπτοντας στοιχειώδεις τραπεζικούς κανόνες για την αναλογία απαιτούμενων αποθεματικών σε σχέση με τα παρεχόμενα δάνεια. Μόλις επομένως άρχισαν να «σκάνε τα πρώτα κανόνια», οι Τράπεζες σε όλο τον κόσμο που είχαν αγοράσει παρόμοια πακέτα βρέθηκαν με τοξικά αποθεματικά δισεκατομμυρίων και άρχισε η μια να μην εμπιστεύεται την άλλη, με αποτέλεσμα το πάγωμα του ενδοτραπεζικού δανεισμού και το ξέσπασμα της σημερινής κρίσης. Αλλά θα επανέλθουμε.