(Το  παρακάτω  κείμενο  δημοσιεύτηκε  στο περιοδικό «ΑΝΤΙ», τεύχος 829, 5 Νοεμβρίου 2004)

 

ΠΑΡΕΚΟΝ 

Παρουσίαση του βιβλίου του Μάικλ Άλμπερτ στην Αθήνα

ΝΙΚΟΣ ΡΑΠΤΗΣ

 

Ο Μάικλ Άλμπερτ έδωσε μια διάλεξη με θέμα τον τίτλο του τελευταίου του βιβλίου Παρεκον: Η ζωή μετά τον καπιταλισμό (εκδ. «Παρατηρητής»), στις 22 Οκτωβρίου, κατά την παρουσίαση του στη Στοά του Βιβλίου υπό την αιγίδα του Αντί.

Ίσως ένα από τα πιο σημαντικά σημεία της διάλεξης ήταν η αναφορά του στο ακρωνύμιο ΤΙΝΑ (There is no alternative: Δεν υπάρχει εναλλακτική λύση) που εκστόμισε η «μεγάλη ηγέτιδα» της Δύσης, η Μάργκαρετ Θάτσερ. Δηλαδή, σύμφωνα  με την ΤΙΝΑ, οι άνθρωποι πάνω στη γη δεν έχουν ελπίδα γιατί δεν υπάρχει «εναλλακτική λύση» στον καπιταλισμό. Είπε ο Αλμπερτ: «Όταν η Θάτσερ εκστόμισε τα περί ΤΙΝΑ. θα έπρεπε να κλαίει αντί να χαμογελάσει με ικανοποίηση γι' αυτό που είπε».

Το γιατί πρέπει να κλαίει το εξέφρασε ένας άλλος συμπατριώτης της Θάτσερ, ο νομπελίστας οικονομολόγος Τζων Μειναρντ Κέινς (1883-1946) οποίος είπε: «(Ο καπιταλισμός) , δεν είναι πετυχημένος. Δεν είναι έξυπνος, δεν είναι ωραίος, δεν είναι δίκαιος, δεν είναι ενάρετος, και δεν κάνει αυτό που υπόσχεται. Με λίγα λόγια τον αντιπαθούμε, και αρχίζουμε να τον απεχθανόμαστε. Αλλά όταν αναρωτιόμαστε με τι να τον αντικαταστήσουμε, μπερδευόμαστε στο έπακρο» (σελ. 128 στην ελληνική μετάφραση του Πάρεκον).

Ο Άλμπερτ, και στο Πάρεκον (Parecon: PARticipatory ECONomics: συμμετοχική οικονομική) και στη διάλεξη στη Στοά του Βιβλίου, δήλωσε άτι προσπάθησε να δώσει ένα όραμα για να «μειώσει αυτό το μπέρδεμα» που ανέφερε ο Κέινς.

Το όραμα αυτό του Αλμπερτ βασίζεται σε έναν πυρήνα από (ηθικές) αξίες: την αλληλεγγύη, την ποικιλομορφία, τη δικαιοσύνη και την αυτοδιαχείριση. Αυτές οι αξίες ωθούνται από τον Άλμπερτ στα άκρα. Ίσως εκεί έγκειται η διαφορά της Πάρεκον από τα άλλα οράματα με ανθρωπιστικό υπόβαθρο, π.χ. το σοσιαλιστικό, το αναρχικό, το βιοτοπικιστικό κ.λπ. Με βάση αυτές τις αξίες ο 'Αλμπερτ προσπαθεί να βρει και να προτείνει λύσεις για τα καίρια οικονομικά προβλήματα της ανθρώπινης κοινωνίας: την αμοιβή της εργασίας, την κατανομή της εργασίας, τον καταμερισμό παραγωγής και κατανάλωσης, και τον τρόπο λήψης των αποφάσεων.

Οι βασικές (και εντυπωσιακές) καινοτομίες που κάνει α Αλμπερτ στη λύση αυτών των οικονομικών τιροβλημάτων είναι κυρίως: η εισαγωγή της έννοιας του «ισορροπημένου πλέγματος απασχόλησης» (ένας μίγματος ευχάριστης και δυσάρεστης εργασίας για κάθε άτομο), η αμοιβή της εργασίας βάσει της «προσπάθειας και της θυσίας» και η λήψη των αποφάσεων  βάσει της αρχής ότι «το δικαίωμα λόγου στη λήψη αποφάσεων είναι ανάλογο με την επιρροή που έχουν οι αποφάσεις πάνω στο άτομο που συμμετέχει στις αποφάσεις».               

Η ιστορία του οράματος της Παρεκον έχει γύρω στα 10 χρόνια. Ήδη έχει αρχίσει να συνειδητοποιείται η αξία της σε πολλά μέρη της γης όπου γίνεται και προσπάθεια εφαρμογής των αρχών της. Η πρόταση του Αλμπερτ για ένα όραμα εναλλακτικής λύσης μετά τον καπιταλισμό είναι ένα σπάνιο επίτευγμα. Το μόνο άλλο όραμα, ή πρόταση, που υπάρχει παγκοσμίως είναι αυτό του Τάκη Φωτόπουλου της  «Περιεκτικής Δημοκρατίας», η οποία περιέχει πολλά κοινά σημεία με την πρόταση Άλμπερτ. (Παρένθεση: Δυστυχώς ο Αλμπερτ και ο Φωτόπουλος έχουν έρθει σε «προσωπική σύγκρουση «δι' ασήμαντον αφορμήν» μετά από πρόταση του γράφοντος στον Αλμπερτ να γράψει ένα άρθρο για το περιοδικό Δημοκρατία και Φύση που επιμελείται ο Τάκης Φωτόπουλος. Παρά ταύτα ο Αλμπερτ είχε τότε εκφράσει στον γράφοντα την άποψη ότι η πρόταση του Φωτόπουλου «περιέχει πολλά θετικά στοιχεία».

 

.................................................................................................

 

ΑΝΤΙ, 3/12/04

 

Παρεκον και Περιεκτική Δημοκρατία

ΤΑΚΗΣ ΦΩΤΟΠΟΥΛΟΣ

 

Στην βιβλιοπαρουσίαση του Παρεκον από τον Νίκο Ράπτη (Ν.Ρ.) στο ΑΝΤΙ, (αριθ. τεύχους 829, 5/11/04, σελ. 49), ο συγγραφέας της θεώρησε σκόπιμο να κλείσει την παρουσίαση για το «σπάνιο επίτευγμα» του Αλμπερτ με μια αναφορά στην Περιεκτική Δημοκρατία (Π.Δ.) και τη σχέση μου με τον Αλμπερτ, η οποία ελάχιστη έχει σχέση με την πραγματικότητα. Δεδομένου ότι, κατά τη γνώμη μου, τα θιγόμενα θέματα είναι γενικότερου πολιτικού ενδιαφέροντος και κάθε άλλο παρά έχουν σχέση με «προσωπικές συγκρούσεις», όπως ανέφερε στην παρουσίαση του ο Ν.Ρ., θα προσπαθήσω παρακάτω να εκθέσω συνοπτικά μια εντελώς διαφορετική άποψη για το θέμα.

Δεν θα μπω σε λεπτομέρειες που δεν είναι του παρόντος για τον ισχυρισμό του Ν.Ρ. ότι δήθεν ήλθα σε «προσωπική» σύγκρουση «δ’ ασήμαντον αφορμήν» με τον Αλμπερτ, «μετά από πρόταση του (Ν.Ρ. στον ίδιο) να γράψει ένα άρθρο για το περιοδικό Δημοκρατία και Φύση». Στη πραγματικότητα,  η σύγκρουση  ήταν καθαρά πολιτικού χαρακτήρα (τον Αλμπερτ δεν τον γνωρίζω προσωπικά) και η αφορμή ήταν κάθε άλλο παρά ασήμαντη, όπως μπορούν να επιβεβαιώσουν τα άλλα μέλη της Συντακτικής Επιτροπής (εκτός βέβαια από τον προσωπικό του φίλο Ν.Ρ.) που παρακολουθήσαν την μακρά γραπτή ανταλλαγή μου με τον Αλμπερτ. Θ’ αναφερθώ μόνο στον ισχυρισμό του Ν.Ρ. ότι, σε προσωπική του επικοινωνία, ο Αλμπερτ είχε εκφράσει στον ίδιο  την άποψη ότι η πρόταση μου για την ΠΔ «περιέχει πολλά θετικά στοιχεία». Στην αλληλογραφία του με εμένα, όμως, ο Αλμπερτ επαναλάμβανε συνεχώς ότι ποτέ δεν διάβασε το βιβλίο (προφανές φυσικά δικαίωμα του) αλλά παρόλα αυτά είχε κατορθώσει να διαπιστώσει ότι δεν βρήκε σε αυτό κάτι που έστω «προσέγγιζε ένα οικονομικό μοντέλο μετακαπιταλιστικής κοινωνίας» (με βάση την δική του έννοια μοντέλου)! Προσπερνώντας λοιπόν τα περί δήθεν «προσωπικής» σύγκρουσης, που δεν μπορούν να συζητηθούν σοβαρά παρά μόνο μετά από ανάγνωση της μακράς σχετικής ανταλλαγής, θα έλθω στις ανακρίβειες του Ν.Ρ. για το Πάρεκον σε σχέση με την Π.Δ.

Αρχικά, είναι βέβαια αναληθές, μολονότι κολακευτικό, ότι «το μόνο άλλο όραμα ή πρόταση που υπάρχει παγκοσμίως είναι αυτό του Τάκη Φωτόπουλου της «Περιεκτικής Δημοκρατίας». Στη πραγματικότητα, υπάρχει ένα τουλάχιστον ακόμα σημαντικό «όραμα ή πρόταση», αυτό του κομουναλισμού του Μαρει Μπουκτσιν, το οποίο μάλιστα διατυπώθηκε πολύ πιο πριν από το Παρεκον, αλλά βέβαια δεν έτυχε (όπως και αυτό της Π.Δ.) της μαζικής προβολής από τα ΜΜΕ της κεντροαριστεράς και της ρεφορμιστικής Αριστεράς της οποίας έτυχε αυτό, εδώ και στο εξωτερικό. Η αιτία φυσικά δεν είναι άσχετη με το γεγονός ότι τόσο ο Μπουκτσιν όσο και ο γράφων όχι μόνο —σε αντίθεση με τον Αλμπερτ— δεν είναι βασικά στελέχη αυτής της Αριστεράς, αλλά και προσπαθούν όλα αυτά τα χρόνια να συμβάλλουν στην ανάπτυξη μιας νέας αντισυστημικης Αριστεράς στον γενικότερο ελευθεριακό χώρο (στον οποίο άνήκε και το προταγμα της αυτονομίας που διατύπωσε ο Καστοριαδης αλλά μόνο σε εντελώς αφηρημένη βάση), πράγμα που βλέπουν ως την μόνη διέξοδο από την σημερινή πολυδιάστατη και συνεχώς επιδεινούμενη κρίση στο πολιτικό, οικονομικό, οικολογικό, πολιτισμικό και γενικότερο κοινωνικό επίπεδο.

Εξίσου αναληθής είναι ο ισχυρισμός του Ν.Ρ. ότι η Π.Δ. «περιέχει πολλά κοινά σημεία με την πρόταση του Αλμπερτ». Όπως προσπάθησα να δείξω με πρόσφατα σχετικά άρθρα μου τόσο στην Ελευθεροτυπία («Ο προβληματισμός για την μετακαπιταλιστική κοινωνία», 4/9/04)  όσο και στο Πριν («Πάρεκον: ήλθε η ώρα για το μοντέλο του Παγκόσμιου Κοινωνικού Φόρουμ; — Μετακαπιταλισμος για κάθε γούστο», 5/9/04), τα κοινά σημεία είναι ελάχιστα, ενώ οι διαφορές μεταξύ Παρεκον και Π.Δ. είναι τεράστιες και θεμελιακές.

Οι θεμελιακές αυτές διαφορές ξεκινούν από το γεγονός ότι το Παρεκον, αντίθετα, για παράδειγμα με τις μαρξιστικές προτάσεις για μια σοσιαλιστική κοινωνία, το πρόταγμα της αυτονομίας του Καστοριάδη, το κομμουναλιστικο προταγμα του Μπουκτσιν, ή αυτό της Περιεκτικής Δημοκρατίας, δεν αποτελεί ένα ολοκληρωμένο πολιτικό πρόταγμα για μια εναλλακτική κοινωνία, με τη δική του ιστορική ανάλυση της σημερινής κοινωνίας, ένα γενικότερο (πολιτικό και κοινωνικο-οικονομικό) όραμα της μελλοντικής κοινωνίας και τη στρατηγική και τακτική που θα μας οδηγούσε σε αυτήν. Με άλλα λόγια, το Πάρεκον δεν είναι ένα γενικότερο μοντέλο κοινωνικής οργάνωσης αλλά απλώς ένα οικονομικό μοντέλο για μια εναλλακτική οικονομία —για το οποίο πολλοί, μεταξύ των οποίων και ο γράφων, έχουν αντιτάξει βασικές αντιρρήσεις. Έτσι, το μοντέλο αυτό, προϋποθέτοντας τον χωρισμό της κοινωνίας, όπως σήμερα, σε οικονομική και πολιτική σφαίρα, αναφέρεται μόνο στους οικονομικούς θεσμούς και σιωπά για τους πολιτικούς, πολιτισμικούς και ευρύτερα κοινωνικούς θεσμούς, με τη δικαιολογία ότι «τα μοντέλα γύρω από τέτοιους θεσμούς βρίσκονται ακόμα σε στάδιο ανάπτυξης» —παρά το γεγονός ότι το Πάρεκον έχει ήδη μία δεκαετή ιστορία ανάπτυξης!

Είναι όμως φανερό ότι μια αξιόπιστη πρόταση για τη μορφή της μελλοντικής μετακαπιταλιστικής κοινωνίας δεν μπορεί να είναι απλώς αντικείμενο σχεδιασμού επί χάρτου με βάση τα οράματα κάποιων διανοούμενων και τις ηθικές αξίες που οι ίδιοι συνάγουν από την αγωνιστική πρακτική. Αντίθετα, πρέπει να αποτελεί ένα ολοκληρωμένο πολιτικό πρόταγμα εντεταγμένο σε μια από τις ιστορικές παραδόσεις της Αριστεράς, το οποίο, ερμηνεύοντας τη σημερινή κοινωνία και τις τάσεις μέσα σε αυτήν, συνάγει τις απορρέουσες αρχές οργάνωσης της μελλοντικής, προσπαθώντας (με βάση τις ιστορικές εμπειρίες αλλά και τα σύγχρονα κοινωνικά ρεύματα) όχι απλώς να υπερβεί τις ιστορικές παραδόσεις, αλλά και να τις ανασυνθέσει  —όπως άλλωστε προσπαθεί  να επιτύχει το προταγμα της Π.Δ.. Είναι φανερό, όμως, ότι ο Αλμπερτ αδυνατεί να συλλάβει πως μία προταση για μια άλλη μορφή κοινωνικής οργάνωσης δεν μπορεί να στηρίζεται απλώς σε κάποιες «ιδέες» για την καλύτερη οργάνωση της κοινωνίας, η έστω κάποιες αξίες τις οποίες υιοθετεί, αλλά πρέπει να θεμελιώνεται σε μια ολόκληρη κοσμοθεωρία. Και αυτή η κοσμοθεωρία είναι παντελώς απούσα από το Παρεκον.