(Το παρακάτω κείμενο δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα «Το Βήμα» στις 2 Ιουνίου 2002)
Δημοκρατία ή βαρβαρότητα
Η Αριστερά μπροστά στην παγκοσμιοποίηση και η «επανασυγκρότηση» του συστήματος
ΤΑΚΗΣ ΝΙΚΟΛΟΠΟΥΛΟΣ
Το βιβλίο του Τάκη Φωτόπουλου Παγκοσμιοποίηση, Αριστερά και Περιεκτική Δημοκρατία (Ελληνικά Γράμματα) είναι στην πραγματικότητα νέο μόνο ως προς την «παγκοσμιοποίηση» και την «Αριστερά». Το «απίθανα δυνατό» όραμα της «περιεκτικής δημοκρατίας» που θα πρέπει να χαρακτηρίζει σήμερα, σύμφωνα με τον συγγραφέα, την Αριστερά απέναντι στην παγκοσμιοποίηση το έχει παρουσιάσει και αναλύσει σε προηγούμενο ομότιτλο βιβλίο του (βλ. «Το Βήμα», Βιβλία, 16.1.2000). Ωστόσο, μέσα από τη δομική και ιστορική ανάλυση της παγκοσμιοποίησης και τον ρόλο της Αριστεράς σήμερα απέναντι σε αυτήν, «επαληθεύεται» η αναγκαιότητα του προτάγματος της «περιεκτικής δημοκρατίας». Υπενθυμίζουμε ότι η περιεκτική δημοκρατία είναι το πρόταγμα για μια εκ θεμελίων «επανασυγκρότηση του κόσμου», για μια άμεση οικονομική, κοινωνική και οικολογική δημοκρατία, που βασίζεται στην ισοκατανομή της πολιτικής και οικονομικής εξουσίας, η οποία δεν είναι δυνατή στο ισχύον πλαίσιο της (διεθνοποιημένης σήμερα) οικονομίας της αγοράς, της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας και των συνακόλουθων ιεραρχικών δομών.
Το νέο βιβλίο του Τ. Φωτόπουλου, το οποίο χωρίζεται σε τέσσερα μέρη, δεν είναι ένα ακόμη βιβλίο για τα καλά ή (και) τα κακά της παγκοσμιοποίησης. Η τελευταία αναλύεται και ερμηνεύεται εδώ συστημικά, με βάση δηλαδή τα δομικά (ενδογενή) και ιστορικά χαρακτηριστικά του υπάρχοντος οικονομικοπολιτικού συστήματος και αποκαθαίρεται από διάφορους μύθους και ιδεοληψίες. Έτσι και η εις βάθος εξονυχιστική και παραδειγματική εξέταση από τον συγγραφέα όλων των ως σήμερα θεωρητικών προσεγγίσεων τις διακρίνει με παιδαγωγική καθαρότητα και αίροντας τη σχετική σύγχυση, σε συστημικές (νεοφιλελεύθερη, σοσιαλφιλελεύθερη), οι οποίες δεν θεωρούν το φαινόμενο αντιστρέψιμο στο υπάρχον οικονομικό και πολιτικό πλαίσιο, μη συστημικές (της λεγόμενης ρεφορμιστικής Αριστεράς), οι οποίες θεωρούν το φαινόμενο αντιστρέψιμο στο παραπάνω πλαίσιο ως αποτέλεσμα εξωγενών παραγόντων, και τέλος, ενδιάμεσες (νεορθόδοξες) μαρξιστικές προσεγγίσεις, ήτοι της υπερεθνικής καπιταλιστικής τάξης (Sklair) και της «αυτοκρατορίας» (Hardt και Negri), μια οικοφεμινιστική και μια αναρχοσυνδικαλιστική. Αντίστοιχα, η δική του προσέγγιση της περιεκτικής δημοκρατίας είναι μια συστημική προσέγγιση. Ετσι, κατά την ανάλυση αυτής της τελευταίας προσέγγισης, η παγκοσμιοποίηση δεν είναι ούτε χίμαιρα ούτε ιδεολόγημα ούτε φενάκη ούτε μύθος ούτε «συνωμοσία». Είναι το οικονομικό σκέλος της κρίσης της οικονομίας της αγοράς και εντάσσεται στη δυναμική την οποία αυτή αναπτύσσει. Ο Φωτόπουλος θεωρεί ορθά ότι η οικονομική παγκοσμιοποίηση (ακριβέστερα η διεθνοποιημένη οικονομία της αγοράς) έχει συστημικό χαρακτήρα και εδράζεται στο DNA θα λέγαμε της οικονομίας του τρίπτυχου: αγορά-«ανάπτυξη»-«πρόοδος». Η σημερινή διεθνοποίηση των αγορών αποτελεί ένα ποσοτικά και ποιοτικά νέο φαινόμενο που δεν έχει σχέση με την πρώτη, κατά τον συγγραφέα, απόπειρα διεθνοποίησης στα μέσα και τέλη του 19ου αιώνα (φιλελεύθερη μορφή της νεωτερικότητας). Τα κύρια χαρακτηριστικά της είναι το άνοιγμα και η απελευθέρωση των αγορών κεφαλαίου και εμπορευμάτων αλλά και η ελαστικοποίηση των αγορών εργασίας. Το φαινόμενο συνεπώς εγγράφεται στη δυναμική διαδικασία αγοραιοποίησης που άρχισε πριν από διακόσια περίπου χρόνια και διακόπηκε από την άνοδο του κρατισμού (σοσιαλδημοκρατικού και σοβιετικού - κρατικιστική μορφή νεωτερικότητας), και το οποίο όμως εμπεριέχει νέα στοιχεία, όπως η ανάπτυξη των πολυεθνικών επιχειρήσεων και η γενίκευση και καθολίκευση της (άλλοτε μόνο οικονομικής) παγκοσμιοποίησης. Πρόκειται συνεπώς για μια δομική αλλαγή, για ένα συστημικό φαινόμενο το οποίο συνεπάγεται δύο (λογικές) πολιτικές παραδοχές: Πρώτον, καμία δυνατότητα (κρατικής) ρυθμιστικοελεγκτικής αλλαγής δεν είναι δυνατή στο σημερινό οικονομικό και θεσμικό πλαίσιο και, ως εκ τούτου, οι σημερινές κυβερνήσεις πράγματι δεν έχουν άλλο δρόμο, μια και η παγκοσμιοποίηση σήμερα μόνο νεοφιλελεύθερη μπορεί να είναι.
Συνεπώς οι κλασικές μορφές πολιτικής δράσης της Αριστεράς δεν μπορούν να είναι λυσιτελείς. Ακόμη και η ενδυνάμωση της κοινωνίας των πολιτών και οι διάφορες υπαρκτές μορφές κοινωνικής (εναλλακτικής ή τρίτης) οικονομίας σε ένα τέτοιο πλαίσιο είναι, κατά τον Φωτόπουλο, ουτοπική και ανιστορική και για τούτο μάταιη. Δεύτερον, αντίστοιχα, μόνο ένα αντισυστημικό μαζικό παγκόσμιο κίνημα μπορεί να εναντιωθεί αποτελεσματικά στη νεοφιλελεύθερη παγκοσμιοποίηση και να συστήσει μια διέξοδο εγκαταλείποντας την αγορά, στη βάση όμως, κατά τον συγγραφέα, ενός ριζικά νέου και επανασχεδιασμένου ολοκληρωμένου πολιτικού προγράμματος και ενός νέου θεσμικού πλαισίου, αυτού της περιεκτικής δημοκρατίας. Τα συλλογικά υποκείμενα της ανατροπής θα αποτελούν οι άνεργοι, οι απασχολήσιμοι, οι άστεγοι, οι μετανάστες, οι πολιτιστικά καταπιεσμένοι κ.ά. Ο κύριος όμως «πυροδοτητής» της ανατροπής θα είναι, όπως υποστήριζε και ο Καστοριάδης, η συνειδητοποίηση.
Ετσι, τελικά, για τον Φωτόπουλο το γνωστό ιστορικό δίλημμα επικαιροποιείται σε «(περιεκτική) δημοκρατία ή βαρβαρότητα». Το βιβλίο του Τ. Φωτόπουλου επαναφέρει την οικονομία στην πρώτη και αληθινή της διάσταση, αυτήν της ιστορικής επιστήμης (Bourdieu), και συνδυάζει το πολιτικό δοκίμιο με την επιστημονική μελέτη.
Ο κ. Τάκης Νικολόπουλος είναι τακτικός καθηγητής στα ΤΕΙ Μεσολογγίου, εντεταλμένος διδασκαλίας στο Πανεπιστήμιο Πατρών.