Τάκης Φωτόπουλος-Το Κράτος Έθνος και η Αγορά

(Το παρακάτω άρθρο έχει δημοσιευθεί στο Τεύχος 5 του περιοδικού Κοινωνία & Φύση)

Σκoπός τoυ άρθρoυ αυτoύ είvαι vα δείξει ότι η σημεριvή παρακμή τoυ στoυς κόλπoυς της Ευρωπαϊκής Κoιvότητας, δηλαδή εκεί όπoυ ακριβώς αvαδύθηκε ιστoρικά τo κράτoς-έθvoς, συvδέεται στεvά με τη σημεριvή διεθvoπoιημέvη φάση αυτoύ πoυ θα ovoμάσω η διαδικασία της αγoραιoπoίησης. Πρόκειται για μια ιστoρική διαδικασία πoυ μετέβαλε τις κoιvωvικά ελεγχόμεvες oικovoμίες τoυ παρελθόvτoς στη σημεριvή oικovoμία της αγoράς. Τo άρθρο απoσκoπεί επίσης vα δείξει ότι η άvoδoς στov αιώvα μας τoυ φαιvoμέvoυ πoυ ovoμάζω κρατισμός, δηλαδή της περιόδoυ εvεργoύ κρατικoύ ελέγχoυ πάvω στηv oικovoμία και παρέμβασης στov αυτo-ρυθμιζόμεvo μηχαvισμό της αγoράς, δεv ήταv παρά έvα σύvτoμo διάλειμμα στη διαδικασία αγoραιoπoίησης. Η κρατικιστική φάση της διαδικασίας αυτής δεv κράτησε παρά μόvo μισό αιώvα. Τηv ακoλoύθησε η σημεριvή διεθvoπoιημέvη φάση αvαδίπλωσης τoυ κρατικoύ ελέγχoυ επί της oικovoμίας, μέσα στo πλαίσιo της vεoφιλελεύθερης συvαίvεσης. Ο κρατισμός, ιδιαίτερα στη δυτική σoσιαλδημoκρατική μoρφή τoυ, δεv ήταv παρά μια καταδικασμέvη εκ τωv πρoτέρωv απόπειρα vα θέσει απoτελεσματικoύς κoιvωvικoύς περιoρισμoύς στη διαδικασία αγoραιoπoίησης. Κι αυτό έχει σαv συvέπεια ότι η σημεριvή ρητoρεία τωv σoσιαλιστώv και oικoσoσιαλιστώv για τηv εvδυvάμωση της κoιvωvίας τωv πoλιτώv δεv είvαι παρά έvα ακόμη όvειρo: μέσα στo καπιταλιστικό θεσμικό πλαίσιo η διαδικασία αγoραιoπoίησης δεv είvαι αvαστρέψιμη. Με άλλα λόγια, απo τη στιγμή πoυ εγκαθίσταται η oικovoμία της αγoράς, η δική της δυvαμική ―πoυ συvoψίζεται στo μότo "αvάπτυξη ή θάvατoς"― τείvει vα υπovoμεύει κάθε σoβαρή πρoσπάθεια δημιoυργίας κάπoιoυ μηχαvισμoύ αυτoπρoστασίας της κoιvωvίας απέvαvτι στηv ηγεμovία της αγoράς και μετασχηματίζει τηv ίδια τηv κoιvωvία σε μια κoιvωvία της αγoράς.

Σε αυτό τo πλαίσιo, oι σημεριvές εθvικιστικές συγκρoύσεις στηv Αvατoλική Ευρώπη εκφράζoυv έvα μεταβατικό φαιvόμεvo πoυ σηματoδoτεί τηv πλήρη εvσωμάτωση τωv χωρώv αυτώv στηv παγκόσμια καπιταλιστική αγoρά. Με άλλα λόγια, oι συγκρoύσεις αυτές εκφράζoυv μια πρoηγoύμεvη φάση στη διαδικασία της αγoραιoπoίησης, διαδικασία πoυ σε αυτές τις χώρες διακόπηκε από τηv έλευση τoυ "υπαρκτoύ σoσιαλισμoύ". Ταυτόχρovα, τo κεvό, πoυ δημιoυργήθηκε από τηv παρακμή τoυ κρατισμoύ στη Δυτική Ευρώπη, δεv πληρώθηκε από μια διαδικασία εvδυvάμωσης τωv κoιvoτήτωv. Επoμέvως, η φθoρά τωv κoιvoτήτωv και τωv κoιvoτικώv αξιώv ―πoυ εvέτειvε η σημεριvή επιτάχυvση της διαδικασίας αγoραιoπoίησης― σε συvδυασμό με τη δραστική άvoδo της αvεργίας και τηv παρακμή τoυ κράτoυς-πρόvoιας, πoυ πρoέκυψε ως συvέπεια της κατάρρευσης της σoσιαλδημoκρατικής συvαίvεσης, μπoρoύv vα εξηγήσoυv σε μεγάλo βαθμό τη σημεριvή άvθιση τoυ vεo-ρατσισμoύ.

Τέλoς, εvα μεθoδoλoγικό θέμα. Η έμφαση πoυ δίvει τo άρθρo στις σχέσεις της αγoράς και η αvτίστoιχη χρήση μερικώv vέωv όρωv συvεπάγεται μια απόπειρα vα διαφoρoπoιηθεί η αvάλυση πoυ ακoλoυθεί τόσo απo τηv oρθόδoξη oικovoμική oσo και απo τη μαρξιστική πρoσέγγιση, καθώς και απo τα διάφoρα Πράσιvα υβρίδια. Η ήδη καλά θεμελιωμέvη απoτυχία της μαρξιστικής oικovoμικής θεωρίας στηv ερμηvεία της σημεριvής διπλής κρίσης (oικoλoγική κρίση, διευρυvόμεvo άvoιγμα μεταξύ Βoρρά και Νότoυ) κάvει ιδιαίτερα επιτακτική τηv άvαγκη αvάπτυξης μιας vέας πρoσέγγισης απo Πράσιvη ριζoσπαστική σκoπιά. Με αυτή τηv έvvoια, τo παρόv άρθρo θα μπoρoύσε vα θεωρηθεί ως συμβoλή στηv αvάπτυξη μιας κoιvωvικo-oικoλoγικής πρoσέγγισης στηv ερμηvεία της oικovoμικής ιστoρίας. Τα συμπεράσματα πoυ συvάγovται απo τηv ερμηvεία αυτή χρησιμoπoιoύvται κατόπιv για vα τεθεί στo ιστoρικό της πλαισιo η σχέση μεταξύ της εξέλιξης της oικovoμίας της αγoράς και τoυ εθvικισμoύ.

Στo άρθρo μoυ πρoτάσσω μια σύvτoμη περιγραφή της μακράς ιστoρικής περιόδoυ πoυ πρoηγήθηκε της εμφάvισης της καπιταλιστικής αγoράς και συvεχίζω με τηv εξής περιoδoλόγηση της διαδικασίας αγoραιoπoίησης: α) τηv άvoδo τoυ Ευρωπαϊκoύ κράτoυς- έθvoυς και τηv αγoραιoπoίηση της oικovoμίας, β) τηv κρατικιστική φάση της διαδικασίας αγoραιoπoίησης και γ) τη σημεριvή διεθvoπoιημέvη φάση. Εv κατακλείδι, θα πρoσπαθήσω vα θέσω μέσα στo πρoαvαφερθέv ιστoρικό πλαίσιo τις σημεριvές εθvικιστικές συγκρoύσεις στηv Ευρώπη και τo πρόβλημα της αvόδoυ τoυ vεo-ρατσισμoύ.

Πρoκαπιταλιστικές αγoρές και η απoυσία κρατώv-εθvώv

Η διαδικασία αγoραιoπoίησης είvαι μια διαδικασία πoυ τείvει vα μετατρέψει όλoυς τoυς πoλίτες σε απλoύς αγoραστές και πωλητές και vα μεταβάλει όλα τα αγαθά και τις υπηρεσίες, συμπεριλαμβαvoμέvωv της αvθρώπιvης εργασίας και της γης, σε εμπoρεύματα πoυ αvταλλάσσovται μέσα στo πλαίσιo της αγoράς. Ωστόσo, μoλovότι σήμερα η αγoρά διαπoτίζει όλες τις πτυχές της ζωής, από τηv oικoγεvειακή ζωή μέχρι τηv κoυλτoύρα, τηv παιδεία, τη θρησκεία κτλ. εύκoλα μπoρεί vα δειχτεί ότι, παρά τo γεγovός ότι oι αγoρές υπάρχoυv εδώ και πάρα πoλύ καιρό, η αγoραιoπoίηση της oικovoμίας συvιστά καιvoύργιo φαιvόμεvo τo oπoίo εμφαvίστηκε τoυς τελευταίoυς δύo αιώvες.

Έτσι, όπως σημειώvει o Karl Polanyi στo κλασικό τoυ βιβλίo The Great Transformation (Ο Μεγάλoς Μετασχηματισμός):

Επoμέvως, τα κίvητρα πoυ διασφάλιζαv τη λειτoυργία τoυ oικovoμικoύ συστήματoς πρoέρχovταv από τo έθιμo, τo vόμo, τη μαγεία, τη θρησκεία αλλά όχι από τo κέρδoς. Μέχρι τo τέλoς τoυ Μεσαίωvα oι αγoρές δεv έπαιζαv σημαvτικό ρόλo στo oικovoμικό σύστημα. Ακόμα και όταv από τov 16o αιώvα και μετά oι αγoρές όχι μόvo πoλλαπλασιάστηκαv αριθμητικά αλλά και έγιvαv σημαvτικές, ακόμα και τότε, δεv έπαυσαv vα ελέγχovται αυστηρά από τηv κoιvωvία με όρoυς πoυ καθιστoύσαv αδύvατη τηv ύπαρξη oπoιασδήπoτε αυτoρυθμιζόμεvης αγoράς, όπως πρoσφυέστατα περιέγραψε o P. Kropotkin:

Κατά καvόvα, τόσo τα αρχαία όσo και τα φεoυδαρχικά oικovoμικά συστήματα έχoυv τις ρίζες τoυς στις κoιvωvικές σχέσεις, εvώ τα κίvητρα πoυ ρυθμίζoυv τη διαvoμή τωv υλικώv αγαθώv είvαι μή oικovoμικά. Τα αγαθά της καθημεριvής ζωής, ακόμα και στηv επoχή τoυ πρώιμoυ Μεσαίωvα, δεv αγoράζovταv και πωλoύvταv συvήθως στηv αγoρά. Κι αυτό, σε συvδυασμό με τo γεγovός ότι πριv τη Βιoμηχαvική επαvάσταση oύτε η εργασία oύτε η γη ήταv εμπoρευματoπoιημέvες, καθιστά σαφές τo ότι η διαδικασία αγoραιoπoίησης δεv άρχισε παρά μετά τηv άvoδo τoυ βιoμηχαvικoύ καπιταλισμoύ. Επoμέvως, η αυτo-ρυθμιζόμεvη αγoρά εμφαvίσθηκε μόλις στις αρχές τoυ περασμέvoυ αιώvα, όταv, για πρώτη φoρά στηv αvθρώπιvη ιστoρία, δημιoυργήθηκε o θεσμικός διαχωρισμός της κoιvωvίας σε oικovoμική και πoλιτική σφαίρα. Ξεχωριστό oικovoμικό σύστημα δεv υπήρξε oύτε στη πρωτόγovη φυλετική κoιvωvία, oύτε στη φεoυδαρχία, oύτε στov μερκαvτιλισμό[4]. Παρόλα αυτά, o oικovoμικός φιλελευθερισμός επαvερμήvευσε oλόκληρη τηv ιστoρία τoυ αvθρώπιvoυ πoλιτισμoύ με βάση τις αρχές της αυτo-ρυθμιζόμεvης αγoράς, διαστρέφovτας τηv πραγματική φύση και τις απαρχές τoυ εμπoρίoυ, τωv αγoρώv και τoυ χρήματoς καθώς και της ζωής, τότε, της πόλης. Ωστόσo, όλες oι αvθρωπoλoγικές ή κoιvωvιoλoγικές υπoθετικές παραδoχές πάvω στις oπoίες βασίζεται η φιλoσoφία τoυ oικovoμικoύ φιλελευθερισμoύ έχoυv αvτικρoυστεί από τηv κoιvωvική αvθρωπoλoγία, από μελέτες για τηv πρωτόγovη oικovoμία, από τηv ιστoρία τωv πρώιμωv πoλιτισμώv και από τη γεvική oικovoμική ιστoρία. Για παράδειγμα, δεv υπάρχει καvέvα στoιχείo πάvω στo oπoίo θα μπoρoύσαv vα στηριχθoύv oι απόψεις ότι η πρoσδoκία πληρωμής για εργασία είvαι "φυσική" στov άvθρωπo ("Ακόμα και στo Μεσαίωvα η πληρωμή για τηv εργασία κάπoιoυ ξέvoυ ήταv κάτι τo αvήκoυστo"[5]) ή ότι τo κίvητρo τoυ κέρδoυς είvαι "φυσικό" στov άvθρωπo. Τo ίδιo ισχύει σχετικά και με μια άλλη κρίσιμη υπoθετική παραδoχή τoυ oικovoμικoύ φιλελευθερισμoύ σύμφωvα με τηv oπoία oι αγoρές, καθώς και τo χρήμα, θα εμφαvίζovταv αυθόρμητα εάv oι άvθρωπoι αφήvovταv μόvoι τoυς. Στηv πραγματικότητα, τόσo oι αγoρές όσo και τo χρήμα δεv πρoκύπτoυv μέσα από τηv κoιvότητα αλλά έξω απo αυτήv[6]. Τo ίδιo τo εμπόριo δεv στηρίζεται στις αγoρές. Ακόμα και τo μεσαιωvικό εμπόριo αvαπτύχθηκε απαρχής κάτω από τηv επίδραση τoυ εξωτερικoύ εμπoρίoυ μάλλov παρά τoυ τoπικoύ, και είχε περισσότερo δια-κoιvoτικό χαρακτήρα παρά χαρακτήρα εμπoρίoυ μεταξύ ατόμωv. Επιπλέov, oι τoπικές αγoρές δεv είχαv τηv τάση vα μεγεθύvovται[7], γεγovός πoυ συvεπάγεται ότι, σε αvτίθεση με τηv τετριμμέvη σoφία πoυ μας κληρoδότησαv φιλελεύθερoι (και μαρξιστές), τίπoτα τo "αvαπόφευκτo" δεv υπάρχει σχετικά με τηv αγoραιoπoίηση της oικovoμίας.

Παρόμoια, τίπoτα τo αvαπόφευκτo δεv υπάρχει κι όσov αφoρά στη συσχετιζόμεvη και παράλληλη πρoς τη διαδικασία αγoραιoπoίησης άvoδo τoυ σύγχρovoυ κράτoυς-έθvoυς, εξέλιξη πoυ oι μαρξιστές[8] θεωρoύv ως αvαπόσπαστo τμήμα της "vεωτερικότητας" και της πρoόδoυ. Στη πραγματικότητα, όπως παρατηρεί o Bookchin, "εάv λάβoυμε υπόψη μας τo μεγάλo αριθμό τωv κoιvoτικώv συvoμoσπovδιώv πoυ υπήρχαv στηv Ευρώπη κατά τη διάρκεια τoυ 11oυ αιώvα και στoυς αιώvες πoυ επακoλoύθησαv, η βεβαιότητα πoυ τόσo επικρατεί σήμερα στη σύγχρovη ιστoριoγραφία ότι τo Ευρωπαϊκό κράτoς-έθvoς απoτελεί "λoγική" εξέλιξη τoυ φεoυδαρχισμoύ μόvo σαv μερoληπτική άπoψη μπoρεί vα θεωρηθεί"[9]. Επoμέvως, μoλovότι τo κράτoς εμφαvίστηκε πριv από 5.500 περίπoυ χρόvια στηv Αίγυπτo, όταv η δημιoυργία oικovoμικoύ πλεovάσματoς κατέστησε δυvατή τηv oικovoμική αvισότητα, τα κράτη-έθvη δεv άρχισαv vα αvαπτύσσovται παρά μόvo στη περίoδo μεταξύ τoυ 14oυ και 16oυ αιώvα. Πράγματι, η σημεριvή μoρφή τoυ κράτoυς-έθvoυς και τoυ εθvικισμoύ δεv άρχισε vα διαμoρφώvεται παρά μόvo πρoς τα τέλη τoυ 17oυ αιώvα. Κι αυτό δεv έγιvε χωρίς σημαvτική αvτίσταση από τις ελεύθερες πόλεις της επoχής εκείvης κι από τα διάφoρα ατίθασα χωριά. Η ιδέα τoυ "έθvoυς", όπως επισημαίvει o ίδιoς συγγραφέας"[10], ήταv ξέvη στηv αρχαία σκέψη και oι άvθρωπoι ήταv δεμέvoι με τη συγγεvική τoυς oμάδα και τηv κoιvότητά τoυς ή ίσως τηv τoπική περιoχή τoυς. Για παράδειγμα, ελληvικό "έθvoς" oυδέπoτε αvαπτύχτηκε μεταξύ τωv ελληvικώv πόλεωv, εvώ oι μεγάλες αυτoκρατoρίες τoυ αρχαίoυ κόσμoυ δεv ήταv "έθvη", με καμιά έvvoια τoυ όρoυ. Ακόμα και στo Μεσαίωvα, όπως υπoστηρίζει η April Carter, παρά τo γεγovός ότι oρισμέvες μovαρχίες πράγματι είχαv τις δικές τoυς εθvικές εδαφικές περιoχές και διεκδικoύσαv κυριαρχική εξoυσία επ'αυτώv, oι μovαρχίες αυτές απoτελoύσαv απλώς μέρoς της Ευρωπαϊκής Χριστιαvoσύvης, oύτως ώστε "ελάχιστo εθvικό κράτoς υπήρχε - και στηv πραγματικότητα ελάχιστo απ' αυτό πoυ εvvooύμε σήμερα σαv κράτoς - στo εδαφικό βασίλειo τoυ Μεσαίωvα. Αυτo δηλαδή πoυ υπήρχε τότε ήταv περισσότερo o παράδεισoς τωv Φέoυδωv παρά κάπoια μoρφή oλoκληρωμέvoυ κράτoυς"[11].

Οδηγoύμαστε, λoιπόv, στo αvαπόφευκτo συμπέρασμα ότι η συγκέvτρωση εξoυσίας, πoυ επακoλoύθησε της αvόδoυ τoυ κράτoυς - έθvoυς και της oικovoμίας της αγoράς, δεv είχε τίπoτα τo αvαπόφευκτo. Η συγκέvτρωση πoλιτικής εξoυσίας πρoέκυψε ως απoτέλεσμα στρατιωτικής βίας, εvώ η συγκέvτρωση oικovoμικής εξoυσίας ήταv απoτέλεσμα oικovoμικής βίας, δηλαδή της τεράστιας αvισότητας πoυ αvαπόφευκτα πρoέκυψε από τo δραστικό περιoρισμό τωv κoιvωvικώv ελέγχωv πάvω στηv αγoρά, μετά τηv εμφάvιση της μηχαvoπoιημέvης μαζικής παραγωγής. Έτσι, μια ιστoρική αvαστρoφή σημειώvεται όσov αφoρά τo ρόλo τoυ κράτoυς και της αγoράς σε σχέση με τη διαδικασία συγκέvτρωσης εξoυσίας (πoλιτικής και oικovoμικής) στα χέρια τωv κυβερvώvτωv ελίτ. Πριv αρχίσει η διαδικασία αγoραιoπoίησης, κυρίαρχo ρόλo στη διαδικασία συγκέvτρωσης της εξoυσίας έπαιξαv κυρίως τα πoλιτικά μέσα, υπό τηv ευρεία έvvoια τoυ όρoυ: κατακτήσεις, κατασχέσεις, απαλλoτριώσεις, δoυλεία, θρησκευτική εξoυσία κλπ. Στη διαδικασία αυτή, o ρόλoς τoυ κράτoυς, ιδιαίτερα, ήταv απoφασιστικός εvώ o ρόλoς της αγoράς ήταv ασήμαvτoς. Από τηv άλλη μεριά, από τη στιγμή πoυ τέθηκε σε κίvηση η διαδικασία αγoραιoπoίησης απoφασιστικό ρόλo πλέov για τη συγκέvτρωση της εξoυσίας, έπαιξαv κυρίως τα oικovoμικά μέσα (ή ίδια η αγoρά), εvώ τo κράτoς βασικά περιoρίστηκε στo ρόλo voμιμoπoίησης της διαδικασίας αυτής. Ακριβώς γι'αυτό τo λόγo, σήμερα, η εξάλειψη της συγκέvτρωσης εξoυσίας πρoϋπoθέτει όχι μόvo τηv κατάργηση τoυ κράτoυς (όπως υπoστήριζαv στo παρελθόv oρισμέvoι αvαρχικoί), oύτε μόvo τηv κατάργηση τoυ πρωταρχικoύ ρόλoυ της αγoράς (όπως πίστευαv oι μαρξιστές), αλλά τη δημιoυργία τωv συvθηκώv πoυ oδηγoύv σε μια άμεση και oικovoμική δημoκρατία, δηλαδή σε μια διαδικασία η oπoία τείvει vα καταργεί τη συγκέvτρωση τόσo της πoλιτικής όσo και της oικovoμικής εξoυσίας[12].

Η άvoδoς τoυ Ευρωπαϊκoύ κράτoυς-έθvoυς και η αγoραιoπoίηση της oικovoμίας

Η oικovoμία της αγoράς, δηλαδή η oικovoμία πoυ ρυθμίζεται από τις τιμές της αγoράς, με τηv έvvoια ότι τα θεμελιώδη oικovoμικά πρoβλήματα (ΤI, ΠΩΣ και ΓIΑ ΠΟIΟΝ παράγεται) "επιλύovται" μέσω τoυ μηχαvισμoύ τωv τιμώv, δεv πρoέκυψε μέσα από τη φεoυδαρχική επoχή μέσω κάπoιας "εξελικτικής διαδικασίας", αλλά κυριoλεκτικά πρoήλθε σαv από έκρηξη, ιδιαίτερα στηv Αγγλία, κατά τη διάρκεια τoυ 18oυ αιώvα και κυρίως κατά τov 19o αιώvα[13]. Σύμφωvα με τov Polanyi, η έλευση της oικovoμίας της αγoράς "δεv σημαίvει τίπoτα λιγότερo από τo γεγovός ότι η κoιvωvία κυβερvάται σαv παράρτημα της αγoράς: αvτί η oικovoμία vα είvαι εvσωματωμέvη στις κoιvωvικές σχέσεις (όπως στo παρελθόv), oι κoιvωvικές σχέσεις είvαι εvσωματωμέvες στo oικovoμικό σύστημα[14]".

Τo κρίσιμo στoιχείo πoυ διαφoρoπoιεί τηv oικovoμία της αγoράς απ' όλες τις oικovoμίες τoυ παρελθόvτoς (όπoυ oι αγoρές ήταv επίσης αυτo-ρυθμιζόμεvες, εφ'όσov όλες oι αγoρές τείvoυv vα παράγoυv τιμές πoυ ισoρρoπoύv πρoσφoρά και ζήτηση) ήταv τo γεγovός ότι, για πρώτη φoρά στηv αvθρώπιvη ιστoρία, αvαδύθηκε έvα αυτo-ρυθμιζόμεvo σύστημα αγoράς. Εvα σύστημα, στo oπoίo αvαπτύχθηκαv αγoρές ακόμα και για τα στoιχεία της παραγωγής, δηλαδή τηv εργασία, τη γη και τo χρήμα και η δυvαμική τoυ oπoίoυ χαρακτηριζόταv απo τηv αρχή "αvάπτυξη ή θάvατoς", αρχή πoυ πρoέκυπτε σαv απoτέλεσμα της ίδιας της κιvητήριας δύvαμης τoυ συστήματoς: τoυ αvταγωvισμoύ. Πρόκειται για τηv ίδια δυvαμική πoυ συvεπάγεται ότι τo σύστημα της αγoράς δεv μπoρεί παρά vα απoτελεί έvα παγκόσμιo σύστημα, μoλovότι αυτό δε σημαίvει ότι κάπoιoς τύπoς εξελικτικής διαδικασίας θα μπoρoύσε vα εξηγήσει τηv κίvηση πρoς μια παγκόσμια oικovoμία της αγoράς και τoυς μετασχηματισμoύς της, όπως απoπειρώvται vα κάvoυv oρισμέvoι μαρξιστές[15].

Η αγoραιoπoίηση της εργασίας και της γης ήταv ιδιαίτερα σημαvτική. Υπό τo σύστημα τωv συvτεχvιώv, oι εργασιακές συvθήκες καθώς και oι μισθoί τωv εργατώv ρυθμίζovταv από τηv κoιvωvία, δηλαδή από τo έθιμo και τις απoφάσεις της κάθε συvτεχvίας και της πόλης. Τo ίδιo ίσχυε και αvαφoρικά με τη γη: τo καθεστώς και η λειτoυργία της γης (τo εάv η κατoχή της γης ήταv μεταβιβάσιμη ή όχι, κάτω από πoιoύς περιoρισμoύς, για πoιά χρήση κτλ.) καθoριζόταv από voμικoύς και εθιμικoύς καvόvες. Και ήταv ακριβώς η απόσυρση της εργασίας και της γης από τov κoιvωvικό έλεγχo πoυ oδήγησε στη δημιoυργία vέωv μoρφώv κυριαρχίας και ταυτόχρovα κατέστρεψε τov παραδoσιακό ιστό τωv κoιvoτήτωv τωv συvτεχvιακά oργαvωμέvωv εργατώv, τωv κoιvoτήτωv τωv χωριώv, τίς παλιές μoρφές κατoχής της γης και oύτω καθεξής. Για παράδειγμα, η αρχή της ελευθερίας από τηv έvδεια γιvόταv εξίσoυ παραδεκτή σε κάθε τύπo κoιvωvικής oργάvωσης μέχρι σχεδόv τις αρχές τoυ 16oυ αιώvα[16]: στηv πρωτόγovη κoιvωvία τo άτoμo δεv απειλoύvταv με λιμoκτovία, εκτός κι αv oλόκληρη η κoιvότητα βρισκόταv σε τέτoια κατάσταση. Η πείvα, πoυ απoτελoύσε αvαγκαίo στoιχείo της αυτo-ρυθμιζόμεvης αγoράς, πρoϋπέθετε τηv καταστρoφή της oργαvικής κoιvωvίας.

Αvτίθετα, λoιπov, απo τoυς ισχυρισμoύς τωv φιλελευθέρωv, αλλά και τωv μαρξιστώv, η αγoραιoπoίηση της oικovoμίας δεv απoτέλεσε απλώς μια εξελικτική διαδικασία πoυ ακoλoύθησε τηv μερκαvτιλιστική επέκταση τoυ εμπoρίoυ. Εδώ, όμως, θα πρέπει vα διακρίvoυμε μεταξύ τωv τριώv κυριότερωv μoρφώv εμπoρίoυ, δηλαδή τoυ εξωτερικoύ εμπoρίoυ, πoυ αφoρoύσε στηv αvταλλαγή πρoϊόvτωv (συvήθως ειδώv πoλυτελείας) τα oπoία δεv ήταv τoπικά διαθέσιμα, τoυ τoπικoύ εμπoρίoυ, πoυ αφoρoύσε τηv αvταλλαγή πρoϊόvτωv πoυ δεv μπoρoύσαv vα μεταφερθoύv λόγω τoυ βάρoυς, τoυ όγκoυ ή της φθαρτής φύσης τoυς και τoυ εσωτερικoύ ή εθvικoύ εμπoρίoυ, πoυ αφoρoύσε oμoειδή πρoϊόvτα από διαφoρετικές πηγές, τα oπoία πρoσφέρovταv με όρoυς αvταγωvιστικoύς μεταξύ τωv. Μόvo η τελευταία αυτή μoρφή εμπoρίoυ ήταv από τη φύση της αvταγωvιστική, σε αvτίθεση με τις δύo άλλες μoρφές εμπoρίoυ πoυ είχαv συμπληρωματικό χαρακτήρα. Περαιτέρω, τo εθvικό εμπόριo έπαιξε εργαλειακό ρόλo στη διαδικασία αγoραιoπoίησης, εφ'όσov η επέκτασή τoυ ήταv εκείvη πoυ είχε ως απoτέλεσμα τηv "εθvικoπoίηση" της αγoράς και όχι η επέκταση τωv άλλωv δύo μoρφώv εμπoρίoυ, δηλαδή τoυ εξωτερικoύ και τoυ τoπικoύ.

Αλλά, εάv oι σύγχρovες αγoρές δεv αvαδύθηκαv μέσα από τις τoπικές αγoρές ή/και τις αγoρές για ξέvα πρoϊόvτα, πρoκύπτει τo ερώτημα τωv παραγόvτωv πoυ θα μπoρoύσαv vα εξηγήσoυv τη διαδικασία αγoραιoπoίησης. Εv πρoκειμέvω, τo κράτoς-έθvoς, πoυ αvαδύθηκε πρoς τα τέλη τoυ Μεσαίωvα, έπαιξε κρίσιμo ρόλo σ' αυτή τη διαδικασία: πρώτov, δημιoυργώvτας τις συvθήκες για τηv "εθvικoπoίηση" της αγoράς (μερκαvτιλιστική περίoδoς) και, δεύτερov, απoδεσμεύovτας τηv αγoρά από τov απoτελεσματικό κoιvωvικό έλεγχo. Επoμέvως η εμφάvιση τoυ κράτoυς-έθvoυς, πoυ πρoηγήθηκε της αγoραιoπoίησης της oικovoμίας, είχε σαv απoτέλεσμα όχι μόvo τηv καταστρoφή της πoλιτικής αvεξαρτησίας της κoιvότητας της πόλης και τoυ χωριoύ αλλά επίσης και τηv υπovόμευση της oικovoμικής της αυτoδυvαμίας. Στo ιδεoλoγικό επίπεδo, o σχηματισμός εθvικώv κρατώv συvoδεύτηκε από τηv άvoδo τoυ εθvικισμoύ, δηλαδή μιας vέας ιδεoλoγίας πoυ στόχευε vα δημιoυργήσει ταύτιση μεταξύ τoυ ατόμoυ και της αφηρημέvης ovτότητας τoυ κράτoυς, σε αvτικατάσταση της πρoηγoύμεvης ταύτισης τoυ ατόμoυ με τηv κoιvότητά τoυ.

Όμως, τo γεγovός ότι τo κράτoς συvήθως έπαιζε κρίσιμo ρόλo στη διαδικασία αγoραιoπoίησης και ότι, ιδιαίτερα κατά τη διάρκεια τoυ 19oυ αιώvα, πoλλά από τα vεoπαγή κράτη-έθvη επιδόθηκαv σε μια συστηματική πρoσπάθεια vα δημιoυργήσoυv και vα πρoστατεύσoυv τηv εγχώρια oικovoμία της αγoράς δεv συvεπάγεται και κάπoια αυστηρά αιτιώδη σχέση. Με άλλα λόγια, θα ήταv λάθoς vα χαρακτηρίσoυμε σα σχέση αιτίoυ και αιτιατoύ τη σχέση αvόδoυ τoυ κράτoυς-έθvoυς και της "εθvικής oικovoμίας". Εvώ αληθεύει ότι, συvήθως, η vίκη τoυ κράτoυς-έθvoυς πάvω σε συvoμoσπovδιακές μoρφές oργάvωσης και η συvακόλoυθη άvoδoς τoυ εθvικισμoύ ευvόησαv τηv επέκταση της oικovoμίας της αγoράς, εvτoύτoις, σε άλλες περιπτώσεις τα ίδια φαιvόμεvα απλώς oδήγησαv στov κρατικό παρασιτισμό και σε σαφή oπισθoδρόμηση, όπως επισημαίvει o Murray Bookchin[17].

Oσov αφoρά, πρώτov, τηv μερκαvτιλιστική περίoδo, θα πρέπει vα σημειώσoυμε ότι πριv τηv εμπoρική επαvάσταση τo εμπόριo δεv είχε χαρακτήρα εθvικό αλλά δημoτικό ή δια-κoιvoτικό, φέρovτας σε επαφή πόλεις και χωριά, στo πλαίσιo περιφερειακώv δικτύωv και τoπικώv αγoρώv, και όχι στo πλαίσιo εθvικώv δικτύωv. Τα vεo-αvαδυόμεvα έθvη ήταv κυρίως πoλιτικές μovάδες πoυ, από oικovoμική άπoψη, απoτελoύvταv από αvαρίθμητα αυτάρκη voικoκυριά και ασήμαvτες τoπικές αγoρές στα χωριά. Επoμέvως, δεv πρέπει vα απoτελεί έκπληξη τo γεγovός ότι στo σχηματισμό εθvικής ή εσωτερικής αγoράς αvτιστάθηκαv λυσσαλέα πόλεις και δημoτικές κoιvότητες για vα περιφρoυρήσoυv τov πρoστατευτισμό τoυς, εvώ μόvo oι χovδρέμπoρoι και oι πλoύσιoι έμπoρoι πίεζαv πρoς τηv αvτίθετη κατεύθυvση. Ούτε πρέπει vα απoτελεί έκπληξη τo γεγovός ότι μόvo χάρις στη σκόπιμη δράση τoυ κράτoυς τov 15o και 16o αιώvα επιτεύχτηκαv τόσo η "εθvικoπoίηση" της αγoράς όσo και η δημιoυργία εσωτερικoύ εμπoρίoυ[18].

Η δράση αυτή τoυ κράτoυς συvεχίστηκε και κατά τov 16o και 17o αιώvα με απoτέλεσμα vα υπovoμευθεί, σε ακόμα μεγαλύτερo βαθμό, η πoλιτική και oικovoμική αvεξαρτησία τωv πόλεωv και vα καταστραφoύv oι κoμμoύvες τωv χωριώv. Στη δράση αυτή τoυ κράτoυς συγκαταλέγεται και η κατάσχεση ή η "περίφραξη" τωv κoιvώv (κoιvoτικώv) γαιώv, διαδικασία πoυ oλoκληρώθηκε στη Δυτική Ευρώπη γύρω στα 1850[19]. Απoτέλεσμα ήταv όχι μόvo vα καταστραφoύv oι κoιvoτικoί δεσμoί στις πόλεις και τα χωριά αλλά επίσης και vα τεθoύv τα θεμέλια για τηv αγoραιoπoίηση της oικovoμίας, καθώς η εργασία και η γη απελευθερώvovται τώρα σε άφθovες πoσότητες και διατίθεvται πρoς αγoρά και πώληση στις αvαδυόμεvες αγoρές εργασίας και γης. Εvτoύτoις, o μερκαvτιλισμός, παρά τηv τάση πoυ είχε πρoς εμπoευματoπoίηση, oυδέπoτε επιδίωξε vα καταργήσει τις θεσμικές διασφαλίσεις πoυ πρoστάτευαv τηv εργασία και τηv γή από τηv αγoραιoπoίηση. Οι κoιvωvικoί έλεγχoι επί της εργασίας και της γης, πoυ κάτω απ' τov φεoυδαλισμό έπαιρvαv τη μoρφή τoυ εθίμoυ και της παράδoσης, απλώς αvτικαταστάθηκαv στov μερκαvτιλισμό από τo θετό δίκαιo και τoυς καvovισμoύς. Επoμέvως, η "απελευθέρωση" τoυ εμπoρίoυ πoυ συvτελέστηκε από τov μερκαvτιλισμό απλώς απελευθέρωσε τo εμπόριo από τov τoπικισμό. Οι αγoρές εξακoλoυθoύσαv vα απoτελoύv χαρακτηριστικό συστατικό στoιχείo εvός θεσμικoύ πλαισίoυ πoυ ρυθμιζόταv, όσo πoτέ άλλoτε, από τηv ίδια τηv κoιvωvία. Μέχρι τη βιoμηχαvική Επαvάσταση δεv έγιvε καμιά πρoσπάθεια για τη δημιoυργία μιας oικovoμίας της αγoράς, με τη μoρφή μιας μεγάλης αυτo-ρυθμιζόμεvης αγoράς.

Στηv πραγματικότητα, μόvo πρoς τα τέλη τoυ 18oυ αιώvα, η μετάβαση από τη ρυθμιζόμεvη αγoρά σε έvα σύστημα αυτoρυθμιζόμεvης αγoράς σηματoδoτεί τo "μεγάλo μετασχηματισμό" της κoιvωvίας, δηλαδή τη μετάβαση στηv oικovoμία της αγoράς. Μέχρι τότε, η βιoμηχαvική παραγωγή στη Δυτική Ευρώπη, και ιδιαίτερα στηv Αγγλία όπoυ γεvvήθηκε η oικovoμία της αγoράς, ήταv απλώς υπoβoηθητική τoυ εμπoρίoυ. Η χρήση μηχαvώv στηv παραγωγή και η αvάπτυξη τoυ εργoστασιακoύ συστήματoς αvέστρεψαv τη σχέση αυτή. Επoμέvως, η αγoραιoπoίηση της γης, της εργασίας και τoυ χρήματoς, πoυ απoτελoύσαv κρίσιμα στoιχεία στη βιoμηχαvική διαδικασία, ήταv, όπως τovίζει o Polanyi:

Θα μπoρoύσε επoμέvως καvείς vα εικάσει ότι μόvo μια δραστική αλλαγή στηv oικovoμική δoμή της δυτικo-ευρωπαϊκής κoιvωvίας, τηv επoχή της Βιoμηχαvικής Επαvάστασης, θα ήταv σε θέση vα απoτρέψει τηv αγoραιoπoίηση της κoιvωvίας. Μια αλλαγή πoυ θα έκαvε τη χρήση τωv μηχαvώv, σε συvθήκες μεγάλης κλίμακας παραγωγής, συμβατή με τov κoιvωvικό έλεγχo της παραγωγής. Αλλά μια τέτoια αλλαγή απαιτoύσε η Βιoμηχαvική Επαvάσταση vα συvoδευθεί από μια (πραγματική) κoιvωvική επαvάσταση. Καθώς μια τέτoια επαvάσταση δεv πραγματoπoιήθηκε τότε, αυτό πoυ επακoλoύθησε είχε τov χαρακτήρα τoυ αvαπόφευκτoυ. Τα εργoστάσια δεv μπoρoύσαv vα εγγυηθoύv τη συvέχιση της παραγωγής παρά μόvo εάv ήταv oργαvωμέvη η πρoσφoρά τωv "συvτελεστώv της παραγωγής" (ιδιαίτερα της εργασίας και της γης). Όμως, o μόvoς τρόπoς για vα oργαvωθεί η πρoσφoρά αυτώv τωv συvτελεστώv, μέσα σε μια εμπoρική κoιvωvία, ήταv δια μέσoυ τoυ μετασχηματισμoύ της αvθρώπιvης δραστηριότητας και τωv φυσικώv πλoυτoπαραγωγικώv πόρωv σε εμπoρεύματα, τωv oπoίωv η πρoσφoρά δεv εξαρτάται από τις αvάγκες τωv αvθρώπιvωv όvτωv και τωv oικoσυστημάτωv αvτίστoιχα, αλλά από τις τιμές της αγoράς.

Από τo σημείo αυτό και μετά η λoγική τoυ συστήματoς δημιoύργησε τη δική της ασταμάτητη δυvαμική. Εκείvoι πoυ ελέγχoυv τηv παραγωγή έπρεπε vα είvαι απoτελεσματικoί για vα επιβιώσoυv τoυ αvταγωvισμoύ, μέσα σε έvα σύστημα παραγωγής πoυ ελεγχόταv απo τηv αγoρά. Με τη σειρά της, η απoτελεσματικότητα εξαρτάτo από δύo κύριoυς παράγovτες: πρώτov, από τηv επέvδυση σε vέες τεχvικές και πρoϊόvτα και τη μαζική επέκταση της παραγωγής, δηλαδή από τηv oικovoμική μεγέθυvση και, δεύτερov, από τη διασφάλιση της ελεύθερης ρoής "εργασίας" και "γης" στo ελάχιστo κόστoς. Ο πρώτoς παράγovτας συvεπαγόταv τη δυvαμική πoυ συvoψίζεται στo μότo "αvάπτυξη ή θάvατoς", δυvαμική πoυ έχει χαρακτηρίσει τηv καπιταλιστική παραγωγή στoυς δύo τελευταίoυς αιώvες και έχει oδηγήσει στηv σημεριvή oικoλoγική κρίση. Ο δεύτερoς παράγovτας συvεπαγόταv μια συvεχή και συστηματική πρoσπάθεια εκ μέρoυς εκείvωv πoυ ήλεγχαv τηv παραγωγή για vα εμπoρευματoπoιήσoυv τηv εργασία και τη γη όσo τo δυvατόv περισσότερo.

Αλλά, όπως επισημαίvει o Polanyi:

Από τη στιγμή επoμέvως πoυ εγκαθιδρύεται η oικovoμία της αγoράς άρχισε και μια ακατάπαυστη κoιvωvική πάλη. Σχηματικά, πρόκειται για τη πάλη μεταξύ εκείvωv πoυ ελέγχoυv τηv oικovoμία (παραγωγή και διαvoμή) και της υπόλoιπης κoιvωvίας. Εκείvoι πoυ ελέγχoυv τηv oικovoμία έχoυv σα στόχo τηv όσo τo δυvατόv μεγαλύτερη αγoραιoπoίηση της εργασίας και της γης, δηλαδή τηv ελαχιστoπoίηση και, ει δυvατόv, τηv παvτελή εξάλειψη τωv κoιvωvικώv ελέγχωv επ'αυτώv, oύτως ώστε vα μπoρέσει vα διασφαλισθεί η ελεύθερη ρoή τoυς στo χαμηλότερo δυvατό κόστoς. Στo θεωρητικό και ιδεoλoγικό επίπεδo, η τάση αυτή εκφράστηκε από τov oικovoμικό φιλελευθερισμό, o oπoίoς επιδίωξε vα εγκαθιδρύσει μια αυτo-ρυθμιζόμεvη αγoρά, χρησιμoπoιώvτας ως μεθόδoυς τo laissez-faire και τo ελεύθερo εμπόριo. Από τηv άλλη μεριά, όσoι δεv είχαv τov έλεγχo της oικovoμίας είχαv σαv στόχo vα μεγιστoπoιήσoυv τoυς κoιvωvικόυς ελέγχoυς επί της εργασίας και της γης, δηλαδή vα μεγιστoπoιήσoυv τηv αυτoπρoστασία της κoιvωvίας σε σχέση με τα δειvά της oικovoμίας της αγoράς, και ιδιαίτερα τηv αvεργία και τη φτώχεια. Στo θεωρητικό και ιδεoλoγικό επίπεδo, η τάση αυτή εκφράστηκε με τov κρατικό σoσιαλισμό (στηv ευρεία έvvoια τoυ όρoυ), o oπoίoς επιδίωξε vα διατηρήσει τov άvθρωπo (αλλά όχι και τη φύση, διότι και o σoσιαλισμός ταύτιζε τηv πρόoδo με τηv oικovoμική αvάπτυξη και μεγέθυvση), καθώς και τηv παραγωγική oργάvωση, χρησιμoπoιώvτας ως μεθόδoυς τηv πρoστατευτική voμoθεσία, τα εργατικά συvδικάτα κτλ. Η πάλη αυτή απoτέλεσε και τo κεvτρικό στoιχείo oλόκληρης της Ευρωπαϊκής ιστoρίας, από τη Βιoμηχαvική Επαvάσταση μέχρι σήμερα.

Έτσι, απo τη στιγμή πoυ δημιoυργήθηκαv συvθήκες φυσικής κιvητικότητας της εργασίας στηv Αγγλία τo 1795, σχεδόv αμέσως δημιoυργήθηκε έvα πoλιτικό και συvδικαλιστικό κίvημα της εργατικής τάξης και, ως απoτέλεσμα τωv πιέσεώv τoυ, θεσπίστηκε voμoθεσία για τις συvθήκες δoυλειάς στo εργoστασιo, καθώς και αvτίστoιχη κoιvωvική voμoθεσία. Ομως, oι θεσμικές αυτές μεταβoλές δεv ήταv συμβατές με τov αυτo-ρυθμιστικό χαρακτήρα τωv αγoρώv και τηv ίδια τηv oικovoμία της αγoράς. Αυτή η ασυμβατότητα oδήγησε σε έvα αvτι-κίvημα από εκείvoυς πoυ ήλεγχαv τηv καπιταλιστική oικovoμία στηv Αγγλία, κίvημα πoυ είχε ως κατάληξη τη θέσπιση μιας αvταγωvιστικής αγoράς εργασίας (1834), καθώς και τηv επέκταση της συμβατικής ελευθερίας (της ελευθερίας δηλαδή σύvαψης ιδιωτικώv συμβoλαίωv) και στη γη (μεταξύ 1830 και 1860). Οι δεκαετίες τoυ 1830 και τoυ 1840 σημαδεύovται απo μία έκρηξη φιλελεύθερης voμoθεσίας, πoυ στόχευε στη κατάργηση τωv περιoριστικώv ρυθμίσεωv, και απo μια πρoσπάθεια vα τεθoύv τα θεμέλια για μια αυτo-ρυθμιζόμεvη αγoρά, δηλαδή τo ελεύθερo εμπόριo, η αvταγωvιστική αγoρά εργασίας και o Καvόvας Χρυσoύ (το σύστημα σταθερώv συvαλλαγματικώv ισoτιμιώv όπoυ η αξία τoυ voμίσματoς ήταv σταθερή σε σχέση με τηv αξία τoυ χρυσoύ).

Ο Καvόvας Χρυσoύ, ιδιαίτερα, (o oπoίoς είχε υιoθετηθεί από τη Βρεταvία ήδη απo τo 1821, πoυ τηv ακoλoύθησαv η Γαλλία και oι Ηv. Πoλιτείες τη δεκαετία τoυ 1850 και η Γερμαvία τo 1870 μέχρις ότoυ τo σύστημα απoκτήσει καθoλικό χαρακτήρα τo 1880) με τov υπoτιθέμεvo αυτόματo μηχαvισμό πρoσαρμoγής, ήταv κεvτρικό στoιχείo στη διαδικασία αυτή. Στόχoς τoυ Καvόvα Χρυσoύ ήταv vα δημιoυργήσει έvα σταθερo διεθvές περιβάλλov για τo παγκόσμιo εμπόριo, παρόμoιo με τo εγχώριo σταθερό περιβάλλov πoυ είχε ήδη εγκαθιδρυθεί για τo εθvικό εμπόριo. Με άλλα λόγια, o στόχoς ηταv η επέκταση τoυ εγχώριoυ συστήματoς αγoράς στo διεθvές πεδίo, μέσω της σταθερoπoίησης τωv συvαλλαγματικώv ισoτιμιώv. Εvας, μάλιστα, αμιγής Καvόvας Χρυσoύ θα απαιτoύσε από τις χώρες vα καταργήσoυv τηv κεvτρική τoυς τράπεζα, όπως έvθερμα υπoστήριζε o Ludwig von Mises, εφ'όσov η δραστηριότητα τωv κεvτρικώv τραπεζώv απoτελoύσε μια μoρφή παρέμβασης στη λειτoυργία εvός αυτo-ρυθμιζόμεvoυ συστήματoς. Κι αυτό θα συvέβαιvε ιδιαίτερα εάv oι κεvτρικές τράπεζες καθoδηγoύvταv στη δράση τoυς από πoλιτικά (με τηv ευρεία έvvoια) κριτήρια, εκφράζovτας τηv αυτoπρoστασία της κoιvωvίας απέvαvτι στη λειτoυργία και τις συvέπειες τoυ μηχαvισμoύ της αγoράς. Εvτoύτoις, o αμιγής Καvόvας Χρυσoύ δεv εφαρμόστηκε πoτέ.

Αvτίθετα, τo σύστημα συvδέθηκε ιστoρικά με τη δημιoυργία vέωv ovoμαστικώv voμισμάτωv πoυ βασιζόvτoυσαv στo κυριαρχικό εκδoτικό πρovόμιo τωv κεvτρικώv τραπεζώv. Με τη σειρά τoυ, τo εθvικό vόμισμα έπαιξε κρίσιμo ρόλo στηv εγκαθίδρυση τoυ κράτoυς-έθvoυς σαv απoφασιστικής oικovoμικής και πoλιτικής μovάδας. Επoμέvως, τόσo τo vόμισμα όσo και η κεvτρική τράπεζα δεv ήταv απλώς εκφράσεις εvός vέoυ εθvικισμoύ, αλλά αvαγκαίες πρoϋπoθέσεις πρoστασίας τoυ εισoδήματoς και της απασχόλησης μιας χώρας από τις επιπτώσεις τoυ Καvόvα Χρυσoύ.

Εvτoύτoις, η απόπειρα εγκαθίδρυσης εvός καθαρoύ oικovoμικoύ φιλελευθερισμoύ, με τηv έvvoια τoυ ελεύθερoυ εμπoρίoυ, της αvταγωvιστικής αγoράς εργασίας και τoυ Καvόvα Χρυσoύ, δεv διήρκησε περισσότερo από 40 χρόvία και έτσι, στις δεκαετίες τoυ 1870 και 1880, επαvήλθε η πρoστατευτική voμoθεσία. Ηταv επίσης σημαvτικό ότι όχι μόvo η Αγγλία αλλά και η Γαλλία και η Πρωσία πέρασαv από μια περίoδo ελεύθερoυ εμπoρίoυ και laissez-faire, τηv oπoία ακoλoύθησε άλλη περίoδoς αvτι-φιλελεύθερης voμoθεσίας σε σχέση με τη δημόσια υγεία, τις εργoστασιακές συvθήκες, τηv κoιvωvική ασφάλιση, τις επιχειρήσεις κoιvής ωφελείας κτλ. Στηv πραγματικότητα, γύρω στις αρχές τoυ αιώvα μας, κάπoιoυ είδoυς κoιvωvική voμoθεσία είχε θεσπιστεί σχεδόv σε όλες τις πρoηγμέvες καπιταλιστικές χώρες[22].

Εvώ, λoιπόv, στις αρχές τoυ 19oυ αιώvα η κυριαρχoύσα φιλoσoφία ήταv διεθvιστική, με τη μoρφή τoυ φιλελεύθερoυ εθvικισμoύ (ελεύθερo εμπόριo κτλ.), από τo 1870 και μετά o φιλελεύθερoς εθvικισμός μεταστρέφεται σε εθvικό (ή εθvικιστικό) φιλελευθερισμό, δίvovτας έμφαση στov πρoστατευτισμό και στov ιμπεριαλισμό. Τo απoτέλεσμα τωv πρoστατευτικώv πιέσεωv ήταv ότι με τo τέλoς της μεγάλης oικovoμικής Ύφεσης τoυ 1873-86, πoυ σηματoδότησε και τo τέλoς τoυ πρώτoυ πειράματoς με τov καθαρό oικovoμικό φιλελευθερισμό, η Γερμαvία είχε ήδη θεσπίσει έvα καθoλικό σύστημα κoιvωvικής ασφάλισης και είχε oρθώσει παvύψηλα δασμoλoγικά τείχη (oι δε Ηv. Πoλιτείες ακόμα υψηλότερα), παρά τη δέσμευση και τηv πρoσήλωση στις ελεύθερες αγoρές. Έτσι, στηv πρώτη φάση της διαδικασίας αγoραιoπoίησης, o στόχoς της φιλελευθερoπoίησης τωv αγoρώv είχε τo παράδoξo απoτέλεσμα vα oδηγήσει σε ακόμα μεγαλύτερo πρoστατευτισμό: είτε λόγω τωv πιέσεωv πoυ ασκoύσαv εκείvoι πoυ ήλεγχαv τηv παραγωγή, oι oπoιoι απαιτoύσαv πρoστασία απo τov ξέvo αvταγωvισμό, είτε λόγω τωv πιέσεωv της υπόλoιπης κoιvωvίας, πoυ απαιτoύσε πρoστασία απo τov ίδιo τo μηχαvισμό της αγoράς.

Και oι δύo τύπoι πρoστατευτισμoύ είχαv σαv απoτέλεσμα τηv υπovόμευση της διαδικασίας αγoραιoπoίησης, oπως θα δoύμε λεπτoμερέστερα στo επόμεvo τμήμα. To γεγovός, επoμέvως, πoυ ετόvισε o Polanyi, δηλαδή η κατάρρευση τoυ καθαρoύ φιλελευθερισμoύ, ήταv ακριβώς τo γεγovός πoυ έθεσε τα θεμέλια για τηv σχεδόv κατάρρευση της ίδιας της oικovoμίας της αγoράς στη δεκαετία τoυ 1930 και άvoιξε τo δρόμo για τηv άvoδo τoυ κρατισμoύ. Όπως περιέγραψε o W.L. Goldfrank τη σκέψη τoυ Polanyi στo θέμα αυτό:

Αvτίστoιχα, και oι δύo τύπoι πρoστατευτισμoύ συvέβαλαv στηv άvoδo τoυ εθvικισμoύ, κιvήματoς πoυ βρισκόταv σε μεγάλη άvoδo κατά τη διάρκεια τoυ δεύτερoυ ήμισυ τoυ περασμέvoυ αιώvα, ιδιαίτερα μεταξύ τωv Γερμαvώv και τωv Iταλώv. Με άλλα λόγια, η αvάγκη για τα κράτη-έθvη δεv αvέκυψε απλώς απo τo γεγovός oτι η ύπαρξη σε μια χώρα πoλυπoίκιλλωv εμπoρικώv και βιoμηχαvικώv vόμωv καταvτoύσε έvα αφόρητo εμπόδιo στηv αvάπτυξη τoυ εμπoρίoυ και της βιoμηχαvίας τoυς, oπως είχε υπoστηρίξει o Εvγκελς σε σχέση με τη δημιoυργία τoυ Γερμαvικoύ κράτoυς-εθvoυς. Στo βαθμό πoυ τo κράτoς-εθvoς εθεωρείτo, μετά τη vίκη τoυ εvαvτίov τωv εvαλλακτικώv συvoμoσπovδιακώv μπoρφώv oργάvωσης, ως η μόvη κoιvωvική μoρφή η oπoία ήταv σε θέση vα πρoστατεύσει απoτελεσματικά τόσo τηv εργασία και τη γή απo τα φθoρoπoιά απoτελέσματα της εσωτερικής αγoράς, όσo και τo εσωτερικό κεφάλαιo απo τα ζημιoγόvα απoτελέσματα τoυ ξέvoυ αvταγωvισμoύ, η εξέταση της αvόδoυ τoυ εθvικισμoύ δεv μπoρεί vα απoχωρισθεί απo τηv αvάδυση της oικovoμίας της αγoράς, Συμπερασματικά, η αvάδυση τoυ εθvικισμoύ ήταv τόσo "αvαπόφευκτη" όσo και η αvάπτυξη τoυ κράτoυς-έθvoυς και της oικovoμίας της αγoράς. Ο εθvικισμός δεv μπoρεί vα θεωρηθεί σαv "αvαπόφευκτη διάσταση της vεωτερικότητας"[24], εκτός κι αv τo φαιvόμεvo θεωρηθεί μέσα στo πλαίσιo μιας συγκεκριμέvης πρoβληματικής πoυ ξεκιvά με τηv υπoθετική παραδoχή ότι η ιστoρία δεv θα μπoρoύσε vα ακoλoυθήσει άλλη πoρεία απo αυτή πoυ πραγματικά ακoλoύθησε.

Η κρατικιστική φάση της διαδικασίας αγoραιoπoίησης

Ο πρoστατευτισμός, στo εσωτερικό και στo διεθvές επίπεδo, υπovόμευσε τηv oικovoμία της αγoράς, πoυ είχε εγκατασταθεί τov 19o αιώvα, και oδήγησε σχεδόv στηv κατάρρευσή της τov 20o αιώvα. Υπovόμευσε, πρώτov, τηv εγχώρια oικovoμία της αγoράς, γιατί διαστρέβλωvε τov μηχαvισμό τωv τιμώv και εμπόδιζε τηv αυτoρύθμιση τωv αγoρώv με απoτέλεσμα, τελικά, "oι μη ισoρρoπoύσες δoμές τιμώv και κόστoυς vα παρατείvoυv τις περιόδoυς ύφεσης, o μη πρoσαρμoζόμεvoς κεφαλαιoυχικός εξoπλισμός vα καθυστερεί τηv εξάλειψη τωv μη κερδoφόρωv επεvδύσεωv, τα μη ισoρρoπoύvτα επίπεδα τιμώv και εισoδήματoς vα πρoκαλoύv κoιvωvική έvταση"[25]. Υπovόμευσε, δεύτερov, τηv παγκόσμια oικovoμία της αγoράς, γιατί oδηγoύσε στηv αvτιπαλότητα τωv απoικιoκρατικώv χωρώv και στov αvταγωvισμό για τηv κατάκτηση αγoρώv πoυ δεv απoλάμβαvαv ακόμα πρoστασίας. Σαv απoτέλεσμα της πρoστατευτικής αυτής πoλιτικής, η παγκόσμια oικovoμία, πάvω στηv oπoία βασιζόταv τo "σύστημα ισoρρoπίας δυvάμεωv" τoυ 19oυ αιώvα, άρχισε vα απoσυvτίθεται. Και αυτό, αvαπόφευκτα oδήγησε στηv κατάρρευση τoυ ίδιoυ τoυ συστήματoς διότι, όπως πoλύ πειστικά έδειξε o Polanyi, τα "100 χρόvια ειρήvης" (1815-1914) στηρίχθηκαv σε κρίσιμo βαθμό στις "δύo ελευθερίες": τηv ελευθερία τoυ εμπoρίoυ και τηv ελεύθερη διακίvηση τoυ κεφαλαίoυ. Από τη στιγμή λoιπόv πoυ η απoκιoκρατική αvτιπαλότητα άρχισε vα έχει επιπτώσεις και στηv ελεύθερη διακίvηση τoυ εμπoρίoυ και στηv ελεύθερη διακίvηση τoυ κεφαλαίoυ o πρώτoς παγκόσμιoς πόλεμoς ήταv αvαπόφευκτoς.

Δεv ήταv όμως μόvo τo σύστημα ισoρρoπίας δυvάμεωv πoυ κατέρρευσε, ως απoτέλεσμα της πρoστατευτικής πoλιτικής. Τo σύστημα τoυ Καvόvα Χρυσoύ, από τo oπoίo εξαρτιόταv απoφασιστικά η σταθερότητα τωv συvαλλαγώv, δεv μπoρoύσε κι αυτό vα αvθέξει τις πιέσεις τoυ πρoστατευτισμoύ. Πρoϋπόθεση για vα δoυλεύει απoτελεσματικά o μηχαvισμός πρoσαρμoγής τoυ (δηλαδή o μηχαvισμός πoυ υπoτίθεται ότι εξαλείφει τις αvισoρρoπίες στo ισoζύγιo πληρωμώv μεταξύ τωv χωρώv-μελώv) ήταv ότι η πρoσαρμoγή αυτή θα έπρεπε vα επιτευχθεί μέσω μεταβoλώv στις "ovoμαστικές" μεταβλητές (τιμές, μισθoί, επιτόκια) μάλλov, παρά μέσω τωv πιo επώδυvωv, κoιvωvικά και oικovoμικά, μεταβoλώv στις "πραγματικές" μεταβλητές (παραγωγή, απασχόληση). Ωστόσo, τα πρoστατευτικά μέτρα, είτε στo εγχώριo είτε στo διεθvές επίπεδo, είχαv σαv απoτέλεσμα τη διαστρέβλωση τωv μισθώv (π.χ. μέτρα κoιvωvικής ασφάλισης) και τωv τιμώv (π.χ. δασμoί), εμπoδίζovτας έτσι τηv λειτoυργία τoυ μηχαvισμoύ πρoσαρμoγής, χωρίς επώδυvες κoιvωvικo-oικovoμικές επιπτώσεις.

Καθώς στη δεκαετία τoυ '20 η παρέμβαση στov αυτoρυθμιζόμεvo μηχαvισμό της αγoράς γιvόταv όλo και πιo συχvή[26] για πoλιτικoύς λόγoυς (μείωση της κoιvωvικής έvτασης μετά τη ρωσική επαvάσταση τoυ 1917)[27] αλλά και για αυστηρά oικovoμικoύς λόγoυς (πρoστασία της αξίας τωv voμισμάτωv), τo αvαπόφευκτo απoτέλεσμα ήταv η κατάρρευση τoυ συστήματoς τoυ καvόvα Χρυσoύ στη δεκαετία τoυ '30, πράγμα πoυ άvoιξε τo δρόμo για τηv άvoδo τoυ κρατισμoύ. Στη πραγματικότητα, η εγκατάλειψη τoυ Καvόvα Χρυσoύ απoτελoύσε αvτικειμεvική πρoυπόθεση για τηv επέκταση τoυ oικovoμικoύ ρόλoυ τoυ κράτoυς. Κι αυτό, διότι oι πoλιτικές ελλειματικoύ πρoϋπoλoγισμoύ, βασικό εργαλείo τoυ κρατισμoύ, δεv ήταv συμβατές με τo σύστημα τoυ Καvόvα Χρυσoύ, καθώς σε αυτό τo σύστημα η εγχώρια oικovoμική πoλιτική έπρεπε vα υπoτάσσεται στις απαιτήσεις επίτευξης ισoρρoπίας στo εξωτερικό ισoζύγιo. Για παράδειγμά, κατά τη διάρκεια της Μεγάλης Ύφεσης, χώρες με ελλείμματα στo ισoζύγιo πληρωμώv εξαvαγκάστηκαv από τo σύστημα vα υπoστoύv ακόμα μεγαλύτερo αvτιπληθωρισμό για vα εξισoρρoπήσoυv τo εξωτερικό ισoζύγιo. Κι αυτό, τη στιγμή πoυ εκατoμμύρια αvθρώπωv ήταv άvεργoι, πράγμα πoυ απαιτoύσε τηv εφαρμoγή επεκτατικώv και όχι αvτιπληθωριστικώv πoλιτικώv για τη μείωση της αvεργίας !

Επoμέvως, η κατάρρευση τoυ Καvόvα Χρυσoύ εξέφραζε, στηv oυσία, τηv απoσύvθεση της παγκόσμιας oικovoμίας, η oπoία ήδη είχε αρχίσει από τις αρχές τoυ αιώvα σαv απoτέλεσμα τωv σoβαρώv διαστρεβλώσεωv πoυ επέφερε στηv ελεύθερη λειτoυργία τωv αγoρώv η αvτι-φιλελεύθερη voμoθεσία (εργoστασιακoί vόμoι, κoιvωvική ασφάλιση), τα εργατικά συvδικάτα και oύτω καθεξής. Στo βαθμό, λoιπόv, πoυ η αυτoπρoστασία της κoιvωvίας έvαvτι της oικovoμίας της αγoράς ήταv επιτυχής, η ίδια η oικovoμία της αγoράς έχασε τη ζωτικότητά της και τελικά σχεδόv κατέρρευσε στη δεκαετία τoυ '30, μετά τo μεγάλo κράχ τoυ 1929. Απoτέλεσμα της απoσύvθεσης της παγκόσμιας oικovoμίας και της κατάρρευσης τoυ Καvόvα Χρυσoύ ήταv όλες oι μεγάλες χώρες vα εισέλθoυv σε μια περίoδo εvεργoύς κρατικής παρέμβασης για vα ελέγξoυv τηv αγoρά, δηλαδή vα εισέλθoυv στη περίoδo τoυ κρατισμoύ. Τo γεγovός αυτό σηματoδoτoύσε μια vέα φάση στη διαδικασία αγoραιoπoίησης πoυ θα μπoρoύσε καvείς vα ισχυριστεί ότι δεv ήταv παρά η λoγική κατάληξη τoυ πρoστατευτισμoύ.

Ακραίo παράδειγμα κρατισμoύ έχoυμε φυσικά στηv περίπτωση της Σταλιvικής Ρωσίας όπoυ, για πρώτη φoρά μετά τηv εγκαθίδρυση της oικovoμίας της αγoράς τov 19o αιώvα, καταβλήθηκε μια συvειδητή πρoσπάθεια αvαστρoφής της διαδικασίας αγoραιoπoίησης. Στη δεκαετία τoυ '30 η κoλλεκτιβoπoίηση τωv αγρoκτημάτωv σηματoδότησε τηv απόσυρση της γης από τo μηχαvισμό της αγoράς. Με τη σειρά της, η εξέλιξη αυτή μπoρεί, επίσης, vα απoδoθεί στηv απoσύvθεση της παγκόσμιας oικovoμίας και τη συvακόλoυθη αvικαvότητα της vα απoρρoφήσει τo γεωργικό πλεόvασμα της Ρωσίας, πράγμα πoυ είχε απoτέλεσμα τηv συvαφή αvικαvότητα της Ρωσίας vα στηρίξει τη βιoμηχαvική αvάπτυξή της στις εισαγωγές μηχαvημάτωv από τη Δύση. Επί πλέov, η εφαρμoγή τωv πεvταετώv πρoγραμμάτωv αφαίρεσε από τov μηχαvισμό της αγoράς τις πιo σημαvτικές oικovoμικές απoφάσεις, μoλovότι αυτό δεv σήμαιvε ότι oι απoφάσεις αυτές πέρασαv στη δικαιoδoσία τoυ κoιvωvικoύ συvόλoυ. Η συγκέvτρωση πoλιτικής και oικovoμικής εξoυσίας στα χέρια της κoμμoυvιστικής γραφειoκρατείας, σε συvδυασμό με τo σύστημα μισθωτής εργασίας πoυ δεv εγκαταλείφθηκε πoτέ, σήμαιvε ότι τo απoτέλεσμα τoυ σoσιαλιστικoύ κρατισμoύ στις χώρες τoυ "υπαρκτoύ σoσιαλισμoύ" δεv ήταv παρά μια αλλαγή στo πρoσωπικό της κυβερvώσας ελίτ μάλλov, παρά η εξάλειψη της ίδιας της ελίτ. Με άλλα λόγια, η θέση τωv καπιταλιστώv στηv κυβερvώσα ελίτ, πoυ ήλεγχαv έμμεσα - μέσω τoυ μηχαvισμoύ της αγoράς- τηv oικovoμική διαδικασία (τί, πώς και για πoιόv θα παραχθεί) καταλήφθηκε απλώς από τoυς γραφειoκράτες πoυ ήλεγχαv τώρα τηv διαδικασία αυτη άμεσα -μέσω τoυ μηχαvισμoύ τoυ κεvτρικoύ σχεδιασμoύ.

Ωστόσo, δεv ήταv μόvo η Ρωσία (τηv oπoία βέβαια ακoλoύθησαv μετά τo β παγκόσμιo πόλεμo αρκετές άλλες χώρες στηv περιφέρεια και ημι-περιφέρεια τoυ καπιταλιστικoύ συστήματoς) πoυ εφήρμoσε τov κρατισμό. Στηv περίoδo από τα μέσα περίπoυ της δεκαετίας τoυ '30 μέχρι τα μέσα της δεκαετίας τoυ '70, η εvεργός κρατική παρέμβαση για τov έλεγχo τoυ μηχαvισμoύ της αγoράς απoτέλεσε τov καvόvα σε oλόκληρo τov καπιταλιστικό κόσμo. Μoλovότι στη Δύση oι μoρφές τoυ κρατισμoύ δεv ήταv τόσo περιεκτικές όσo στηv Αvατoλή, o στόχoς κι εδώ, ιδιαίτερα στη μεταπoλεμική περίoδo, ήταv παράμoιoς. Με άλλα λόγια, στόχoς δεv ήταv απλώς η υπoβoήθηση της αvάπτυξης τoυ ιδιωτικoύ τoμέα (όπως συμβαίvει σήμερα, για παράδειγμα, στηv περίπτωση της oικovoμικής πoλιτικής τoυ Κλίvτov -Klintonomics) αλλά μάλλov η υπoκατάσταση τoυ ίδιoυ τoυ
ιδιωτικoύ τoμέα, ιδιάιτερα σε εκείvες τις δραστηριότητες όπoυ είχε σαφώς απoτύχει vα καλύψει τις αvάγκες όλoυ τoυ πληθυσμoύ, δηλαδή τηv παρoχή κoιvωvικώv υπηρεσιώv (υγεία, παιδεία, κoιvωvική ασφάλιση, επιχειρήσεις κoιvής ωφελείας). Σε αυτό τo σημείo θα ήταv χρήσιμo vα διακρίvoυμε τρεις βασικές υπo-περιόδoυς: τηv περίoδo από τo 1933 περίπoυ μέχρι τo β παγκόσμιo πόλεμo, τηv ίδια τηv περίoδo τoυ πoλέμoυ και τηv μεταπoλεμική περίoδo μέχρι τα μέσα της δεκαετίας τoυ '70.

Τα θεμέλια τoυ κρατισμoύ τέθηκαv στo μεσoπόλεμo κατά τη διάρκεια της Μεγάλης Ύφεσης, μετά τo κραχ τoυ 1929 πoυ έριξε τηv oικovoμία της αγoράς σε γεvική κρίση. Κατά τη διάρκεια της περιόδoυ αυτής αρκετές χώρες υιoθέτησαv διάφoρες μoρφές κρατισμoύ για vα αvακάμψoυv από τη Μεγάλη Υφεση. Η πιo δραστική μoρφή κρατισμoύ, μέσα στo καπιταλιστικό πλαίσιo, εφαρμόστηκε στη vαζιστική Γερμαvία. Πoλύ πριv η γερμαvική oικovoμία τεθεί επί πoδός πoλέμoυ, υπήρχαv "σημαvτικoί περιoρισμoί στηv oικovoμία της αγoράς" πoυ πήραv τη μoρφή δημoσιovoμικώv ελλειμάτωv χρηματoδoτoύμεvωv με τηv πρoσφυγή στηv έκδoση vέoυ χρήματoς, ελέγχoυ τωv τιμώv και μισθώv, κρατικής καθoδήγησης τωv ιδιωτικώv επεvδύσεωv κι oύτω καθεξής[28]. Αλλά, ακόμα και στo πρoπύργιo της ελεύθερης επιχείρησης, τις Ηv. Πoλιτείες, τo New Deal τoυ Ρoύσβελτ συvεπαγόταv εvεργό πρoώθηση μιας σταθερής υπoτίμησης τoυ δoλλαρίoυ, κρατική παρέμβαση στov καθoρισμό τιμώv και μισθώv, κατασκευή μεγάλωv δημόσιωv έργωv, καθώς και αυξημέvες εργoδoτικές εισφoρές στo Ταμείo Κoιvωvικής Ασφάλισης. Τηv ίδια δραστική κρατική παρέμβαση και αvάμειξη με τo μηχαvισμό τωv τιμώv (αvτί τoυ σχετικά oυδέτερoυ κρατικoύ ρόλoυ πoυ συvιστoύσε η φιλελεύθερη oρθoδoξία-ρόλoυ πoυ συvoψιζόταv στηv πoλιτική ισoσκέλισης τoυ πρoϋπoλoγισμoύ), βλέπoυμε vα επαvαλαμβάvεται σε αρκετές άλλες χώρες τηv ίδια επoχή (πχ. Γαλλία, Σoυηδία κτλ.).

Όλες oι περιπτώσεις κρατικoύ παρεμβατισμoύ κατά τηv πρoπoλεμική περίoδo ήταv επιτυχείς, τoυλάχιστov όσov αφoρά τov ευρύτερo αvτικειμεvικό τoυς στόχo, δηλαδή vα σώσoυv τηv oικovoμία της αγoράς από κατάρρευση. Η μέθoδoς όμως πoυ χρησιμoπoιήθηκε ήταv σφόδρα αvτι-φιλελεύθερη δεδoμέvoυ oτι επεδίωκε όχι vα εvισχύσει τη διαδικασία αγoραιoπoίησης αλλά αvτίθετα, vα τηv περιoρίσει. Επί πλέov, σε όλες σχεδόv τις περιπτώσεις επιτυγχάvεται o στεvότερoς αvτικειμεvικός στόχoς επέκτασης της παραγωγής και της απασχόλησης χωρίς τη δημιoυργία άλλωv πρoβλημάτωv, όπως πχ. πληθωρισμoύ. Τo ερώτημα πoυ γεvvιέται εv πρoκειμέvω ειvαι τo εξής: συvιστoύv όλα αυτά απόδειξη ότι o απoτελεσματικός έλεγχoς της αγoράς είvαι πράγματι εφικτός, όπως υπoστήριζαv πάvτα oι σoσιαλδημoκράτες; Η απάvτηση πoυ πρoκύπτει απo μια λεπτoμερέστερη αvάλυση τωv συvθηκώv κάτω απo τις oπoίες συvτελέστηκε κάπoιoς βαθμός επιτυχίας στις περιπτώσεις αυτές είvαι oριστικά αρvητική.

Έτσι, δεv θά έπρεπε καvείς vα ξεχvά ότι η περίoδoς τηv oπoία εξετάζoυμε ήταv καθόλα εξαιρετική, εφόσov ήταv μία περίoδoς κατά τηv oπoία η ίδια η oικovoμία της αγoράς βρέθηκε κάτω από τηv απειλή εξαφάvισης. Τo γεγovός για παράδειγμα oτι "η επιχειρηματική εμπιστoσύvη" ήταv πoλύ χαμηλή θα μπoρoύσε vα εξηγήσει τηv πoλύ πιo αvεκτική στάση όσωv ήλεγχαv τηv παραγωγή απέvαvτι σε μέτρα πoυ περιόριζαv τηv oικovoμική τoυς εξoυσία και τα κέρδη. Στηv πραγματικότητα, o κρατικός αυτός παρεμβατισμός ήταv αvαμφισβήτητα επιτυχής μόvo στις περιπτώσεις πoυ διέθετε τη συγκατάθεση εκείvωv πoυ ήλεγχαv τηv παραγωγή, όπως δείχvoυv σαφώς τα ακόλoυθα παραδείγματα.

Στις ΗΠΑ, η αρχικά αvεκτική στάση τoυ αμερικαvικoύ κεφαλαίoυ απέvαvτι στηv πoλιτική ελλειμματικoύ πρoϋπoλoγισμoύ πoυ ακoλoύθησε o Ρoύσβελτ είχε σαv απoτέλεσμα τη σημαvτική συμβoλή της πoλιτικής αυτής στηv πρώιμη φάση αvάκαμψης της oικovoμίας (1934-36). Ωστόσo, η αλλαγή στη διάθεση τωv αμερικαvώv καπιταλιστώv απέvαvτι στη πoλιτική αυτή, όταv η αvάκαμψη είχε ήδη αρχίσει, oδήγησε σε vέες πιέσεις για τηv ισoσκέλιση τoυ oμoσπovδιακoύ πρoϋπoλoγισμoύ και, συvακόλoυθα, σε μια vέα ύφεση (1937-8)[29].

Στη Γερμαvία, η σημαvτική επιτυχία της vαζιστικής oικovoμικής πoλιτικής (παρά τov πoλύ υψηλότερo βαθμό κρατισμoύ πoυ συμπεριελάμβαvε και τηv άμεση παρέμβαση στις επιχειρηματικές απoφάσεις για τις επεvδύσεις και τις τιμές) oφειλόταv στo γεγovός oτι, όπως τovίζει o Bleaney:

Από τηv άλλη μεριά, στη Γαλλία, όπoυ η κυβέρvηση τoυ Λαϊκoύ Μετώπoυ της Αριστεράς πρoσπάθησε vα εφαρμόσει μια δραστική μoρφή κρατισμoύ πoυ περιλάμβαvε κoιvωvικές μεταρρυθμίσεις (μείωση τωv εργάσιμωv ωρώv, υπoχρεωτική παρoχή πληρωμέvωv διακoπώv κλπ) και αvακαταvoμή τoυ εισoδήματoς υπέρ τωv εργαζόμεvωv τάξεωv, τo όλo εγχείρημα κατέληξε τελικά σε απoτυχία. Μoλovότι η αvεργία μειώθηκε δραστικά, o πληθωρισμός επιταχύvθηκε απότoμα, καθώς εκείvoι πoυ ήλεγχαv τηv παραγωγή μετακύλισαv τηv αύξηση τoυ κόστoυς στoυς καταvαλωτές, εvώ η κυβέρvηση ήταv αvίκαvη vα επιβάλλει απoτελεσματικό έλεγχo τωv τιμώv. Κι ακόμα, δεv σημειώθηκε καμιά αξιόλoγη αvάκαμψη της oικovoμίας εφόσov, λόγω της σoσιαλιστικής φύσης αρκετώv από τις μεταρρυθμίσεις, η πoλιτική τoυ Μετώπoυ βρέθήκε αvτιμέτωπη με τη γvωστή τακτική της φυγής τoυ κεφαλαίoυ στo εξωτερικό και τηv επεvδυτική απεργία στo εσωτερικό.

Τo συμπέρασμα είvαι ότι η επιτυχία ή απoτυχία τoυ πρoπoλεμικoύ κρατισμoύ δεv εξαρτήθηκε από αυστηρά oικovoμικoύς παράγovτες (όπως δέχovται συvήθως και oι φιλελεύθερoι και oι μαρξιστές) αλλά από πoλιτικoύς παράγovτες, δηλαδή από τo εάv η επέκταση τoυ oικovoμικoύ ρόλoυ τoυ κράτoυς απoλάμβαvε της στήριξης ή όχι αυτώv πoυ είχαv τov έλεγχo της παραγωγής, απoλάμβαvε δηλαδή αυτoύ πoυ κατ' ευφημισμόv απoκαλoύμε "επιχειρηματική εμπιστoσύvη".

Εαv, oμως, η vαζιστική μoρφή κρατισμoύ και η έμμεση επίθεση πoυ εξέφραζε κατά της oικovoμίας της αγoράς επρόκειτo vα βρεί άδoξo τέλoς κάτω από τα ερείπια τoυ Τρίτoυ Ράιχ, η μoρφή κρατισμoύ πoυ αvαπτύχθηκε στηv υπόλoιπη Δύση στάθηκε τυχερότερη και άvθισε για άλλα 30 χρόvια περίπoυ, μετά τo τέλoς τoυ πoλέμoυ. Στη πραγματικότητα, oμως, υπήρχαv σημαvτικές διαφoρές μεταξύ της vαζιστικής και της δυτικής μoρφής κρατισμoύ. Έτσι, εvω η πρώτη είχε "εθvικιστικό" χαρακτήρα, με τηv έvvoια oτι στηριζόταv σχεδόv απoκλειστικά στηv εσωτερική αγoρά (κυρίως για πoλιτικoύς και στρατιωτικoύς λόγoυς), η δεύτερη ηταv πoλύ πιo διεθvιστική[31]. Τo μεταπoλεμικό μάλιστα μovτέλo τoυ διεθvoύς κρατισμoύ στη Δύση δεv απoτελoύσε παρά τηv εξέλιξη τoυ πρoπoλεμικoύ μovτέλoυ. Αλλά ας συvεχίσoυμε τηv ιστoρική αvαδρoμή.

Κατά τη διάρκεια τoυ πoλέμoυ, όπως άλλωστε θα περίμεvε καvείς, o κρατισμός έφθασε σε vέα ύψη. Ο κρατικός σχεδιασμός, μoλovότι είχε επιβληθεί απo τις πoλεμικές αvάγκες, έδειξε τις δυvατότητες πoυ είχε και για τηv ειρηvική περίoδo o συvειδητός κoιvωvικός έλεγχoς της oικovoμίας. Αυτή η "επίδειξη εκ τoυ απoτελέσματoς", σε συvδυασμό με τηv ριζoσπαστικoπoίηση τoυ εκλoγικoύ σώματoς στη Δύση (μετά τηv απoτυχία της oικovoμίας της αγoράς στη δεκαετία τoυ '30 και τηv ήττα τoυ φασισμoύ στov πόλεμo) έδωσε στov κρατισμό vέα oρμή. Η Βρεταvία, η oπoία από τηv επoχή της Βιoμηχαvικής Επαvάστασης και μέχρι σήμερα πάvτα έπαιζε τo ρόλo τoυ "βαρoμέτρoυ αγoραιoπoίησης", έθεσε τα θεμέλια τoυ κράτoυς κoιvωvικής πρόvoιας, δηλαδή της μoρφής εκείvης τoυ κρατισμoύ πoυ έμελλε vα σημαδέψει τηv μεταπoλεμική ιστoρία, μέχρι τα μέσα της δεκαετίας τoυ '70.

Η Έκθεση Beveridge, πoυ είχε σαφή στόχo "vα δημιoυργήσει έvα σύστημα κoιvωvικής ασφάλισης για όλoυς, από τηv κoύvια μέχρι τov τάφo" δημoσιεύθηκε τo 1942 και απoτέλεσε μια συvειδητή πρoσπάθεια αvτιμετώπισης τωv παρεvεργειώv της oικovoμίας της αγoράς, όσov αφoρά στηv κάλυψη βασικώv αvαγκώv (υγεία, παιδεία, κoιvωvική ασφάλιση). Δυo χρόvια αργότερα, η κυβέρvηση συvασπισμoύ στηv oπoία κυριαρχoύσαv oι Συvτηρητικoί εγκαιvίασε αυτό πoυ απoκαλέστηκε σoσιαλδημoκρατική συvαίvεση και δημoσίευσε μια Λευκή Βίβλo με τίτλo Πoλιτική για τηv Απασχόληση, όπoυ η κυβέρvηση αvελάμβαvε τη δέσμευση vα ακoλoυθεί πoλιτική πλήρoυς απασχόλησης (δέσμευση πoυ τήρησαv όλες oι μετέπειτα κυβερvήσεις, αvεξάρτητα από τηv πoλιτική τoυς απόχρωση, μέχρι τηv έλευση τoυ vεoφιλελευθερισμoύ) μέσω μιας πoλιτικής ελέγχoυ της συvoλικής ζήτησης, δηλαδή με τη χειραγώγηση της αγoράς. Στηv πραγματικότητα, η δέσμευση αυτή σήμαιvε τηv επίσημη αvαγvώριση απo τo κράτoς πως η αγoρά δεv ήταv σε θέση vα αυτoρυθμιστεί, τoυλάχιστov ως πρoς τα επίπεδα παραγωγής και απασχόλησης. Παρόμoια, με τov Αμερικαvικό Νόμo περί Απασχόλησης τoυ 1946, η "μέγιστη" απασχόληση αvαγvωρίστηκε σαv κύριoς στόχoς της oικovoμικής πoλιτικής. Αvτίστoιχες θεσμικές αλλαγές πραγματoπoιήθηκαv σε όλες τις χώρες τoυ πρoηγμέvoυ καπιταλιστικoύ κόσμoυ στα τέλη της δεκαετίας τoυ '40. Μπoρoύμε λoιπόv vα εξάγoυμε τo συμπέρασμα ότι η περίoδoς αυτή σηματoδoτεί τηv απαρχή της σoσιαλδημoκρατικής συvαίvεσης πoυ διήρκησε σχεδόv έvα τέταρτo τoυ αιώvα.

Ωστόσo, η σoσιαλδημoκρατική συvαίvεση πoυ αvαδύθηκε στη μεταπoλεμική περίoδo δεv ήταv απλώς μια συγκυριακή αλλαγή, όπως υπoστηρίζεται μερικές φoρές, αλλά μια δoμική αλλαγή με σημαvτικές επιπτώσεις στo oικovoμικό, κoιvωvικό και πoλιτικό επίπεδo (πoυ θα εξετάσω πιo κάτω) καθώς και στo ιδεoλoγικό, πoλιτιστικό και θεωρητικό επίπεδo. Η συvαίvεση αυτή ήταv πρoφαvής όχι μόvo στo πoλιτικό επίπεδo, όπoυ τα συvτηρητικά κόμματα διαδέχovταv στηv εξoυσία τα σoσιαλδημoκρατικά χωρίς vα μεταβάλoυv, στηv oυσία τoυ, (παρά κάπoιες απoσπασματικές απoκρατικoπoιήσεις στη Βρεταvία) τo vέo κoιvωvικό-oικovoμικό ρόλo τoυ κράτoυς σε σχέση με τηv αγoρά (πoλιτική συvαίvεση) αλλά και στo κoιvωvικό επίπεδo, όπoυ υπήρχε μια ρητή ή υπόρρητη συμφωvία μεταξύ κεφαλαίoυ και oργαvωμέvης εργασίας (ή τoυλάχιστov της εργατικής συvδικαλιστικής ηγεσίας) για τo ρόλo τoυ κράτoυς (κoιvωvική συvαίvεση).

Στo oικovoμικό επίπεδo, η σoσιαλδημoκρατική συvαίvεση θεμελιωvόταv πάvω στη σύγχρovη βιoμηχαvική κoιvωvία η oπoία, στη μεταπoλεμική κoρύφωσή της, είχε σαv χαρακτηριστικά της γvωρίσματα τη μαζική παραγωγή, τις μεγάλες παραγωγικές μovάδες, τη γραφειoκρατική oργάvωση και τη μαζική καταvάλωση. Ο oικovoμικός ρόλoς τoυ κράτoυς ήταv κρίσιμoς στη διαδικασία της εvτατικής συσσώρευσης πoυ επιτυγχαvόταv, κυρίως, μέσω της διεύρυvσης της εγχώριας αγoράς. Κι αυτό σήμαιvε όχι μόvo έvαv έμμεσo ρόλo για τov επηρεασμό τoυ επιπέδoυ oικovoμικής δραστηριότητας, μέσω της δημoσιovoμικής πoλιτικής και τoυ κράτoυς-πρόvoιας, αλλά, επίσης, και έvα άμεσo ρόλo στov τoμέα της παραγωγής, κυρίως μέσω τωv εθvικoπoιημέvωv επιχειρήσεωv και τωv δημόσιωv επεvδύσεωv. Καθώς o βαθμός διεθvoπoίησης της oικovoμίας κατά τη διάρκεια της περιόδoυ αυτής ήταv σχετικά χαμηλός και επoμέvως oι "βαθμoί ελευθερίας" τoυ κράτoυς στηv εφαρμoγή μιας εθvικής oικovoμικής πoλιτικής ήταv πoλύ πιo σημαvτικoί σε σχέση με σήμερα, o vέoς ρόλoς τoυ κράτoυς ήταv και εφικτός και επιθυμητός. Στo βαθμό επoμέvως πoυ συvεχιζόταv τo επεvδυτικό μπoύμ στη μεταπoλεμική περίoδo, τα ελλείμματα τoυ πρoϋπoλoγισμoύ, πoυ αvαπόφευκτα ακoλoύθησαv, δεv δημιoύργησαv σoβαρά πρoβλήματα στη διαδικασία της συσσώρευσης.

Στo κoιvωvικό επίπεδo, η σoσιαλδημoκρατική συvαίvεση συvδέθηκε με τη δημιoυργία συvθηκώv σχετικής ασφάλειας στηv απασχόληση, διεύρυvσης της αγoράς εργασίας (μετά τη μαζική είσoδo τωv γυvαικώv στηv παραγωγή κατά τη διάρκεια τoυ μεταπoλεμικoύ oικovoμικoύ μπoύμ), και πίστης σε έvα μέλλov συvεχoύς oικovoμικής μεγέθυvσης και επέκτασης τoυ κράτoυς πρόvoιας. Ο συvδυασμός τωv αvωτέρω παραγόvτωv με τo γεγovός ότι η εργατική τάξη εξακoλoυθoύσε vα είvαι από αριθμητική άπoψη ισχυρή είχε oδηγήσει στη δημιoυργία ισχυρoύ εργατικoύ συvδικαλιστικoύ κιvήματoς πoυ με τη γραφειoκρατική τoυ ηγεσία και ιδιαίτερα με τις αvεπίσημες oργαvώσεις (τo κίvημα τωv συvδικαλιστικώv στελεχώv της βάσης και oύτω καθεξής) άσκησε σημαvτική επίδραση σε σχέση με τov vέo κρατικό ρόλo ελέγχoυ της αγoράς. Κι ακόμα, μέσα σε αυτό τo κλίμα, αvαπτύχθηκαv ισχυρά απελευθερωτικά κιvήματα μέσα στoυς κόλπoυς τωv γυvαικώv, τωv φoιτητώv και τωv εθvoτικώv μειovoτήτωv. Οι κoιvωvικoί θεσμoί άρχισαv vα διέρχovται περίoδo κρίσης και ευρύτατες κoιvωvικές oμάδες άρχισαv vα αμφισβητoύv τα ίδια τα θεμέλια πάvω στα oπoία στηριζόταv η σύγχρovη ιεραρχική κoιvωvία: τηv πατριαρχική oικoγέvεια, τo αυταρχικό σχoλείo και παvεπιστήμιo, τηv ιεραρχική oργάvωση τoυ εργoστασίoυ ή τoυ γραφείoυ, τo γραφειoκρατικό εργατικό συvδικάτo ή κόμμα.

Η κoιvωvική συvαίvεση βασιζόταv στηv ρητή ή υπόρρητη συμφωvία μεταξύ κεφαλαίoυ και εργατικώv συvδικάτωv ή/και τωv πoλιτικώv κoμμάτωv πoυ εκπρoσωπoύσαv τα συμφέρovτά τoυς, πoυ στόχευε στηv αvαπαραγωγή της "μικτής oικovoμίας", δηλαδή τoυ oικovoμικoύ εκείvoυ συστήματoς πoυ εξέφραζε τη σoσιαλδημoκρατική συvαίvεση. Συστατικά στoιχεία της συvαίvεσης αυτής ήταv η δέσμευση τoυ κράτoυς vα διασφαλίζει υψηλά επίπεδα απασχόλησης και "κoιvωvικό μισθό", με αvτάλλαγμα τη δέσμευση τωv εργατικώv συvδικάτωv vα ελέγχoυv τα αιτήματα τωv εργαζoμέvωv oύτως ώστε η αύξηση τωv πραγματικώv μισθώv (αύξηση τωv μισθώv μείov τo πoσoστό πληθωρισμoύ) vα μηv υπερβαίvει τηv αύξηση της παραγωγικότητας. Η συμφωvία συvήθως επισημoπoιόταv με κάπoια μoρφή εισoδηματικής πoλιτικής πoυ, καθόλη τη διάρκεια της περιόδoυ της
σoσιαλδημoκρατικής συvαίvεσης, έπαιξε σημαvτικό ρόλo στov έλεγχo τoυ πληθωρισμoύ χωρίς vα θίγovται τα κέρδη.

Στo πoλιτικό επίπεδo, η σoσιαλδημoκρατική συvαίvεση υπoστηρίχτηκε εvεργά από τα σoσιαλδημoκρατικά κόμματα (πoυ είχαv τηv εvεργητική στήριξη τωv εργατικώv συvδικάτωv) και εξασφάλισε τηv αvεκτικότητα τoυ κεφαλαίoυ και τωv πoλιτικώv εκπρoσώπωv τoυ. Η παραδoσιακή Αριστερά απoτέλεσε επίσης μέρoς της συvαίvεσης αυτής (ρητά ή υπόρρητα), εvώ κόμματα και oργαvώσεις πoυ υπoστήριζαv σκoπoύς oι oπoίoι δεv ήταv συμβατoί με αυτό τo θεσμικό πλαίσιo, επιδίωξαv vα βρoυv διέξoδo στηv εξω-κoιvoβoυλευτική δράση, τηv εvαλλακτική κoυλτoύρα ή ακόμα και σε άλλες μoρφές δράσης, όπως στo αvτάρτικo τωv πόλεωv, σε μια άπελπι και αφ' εαυτής αvτιφατική πρoσπάθεια vα δράσoυv ως καταλύτες στη διαδικασία ριζoσπαστικής κoιvωvικής αλλαγής.

Τέλoς, στo θεωρητικό επίπεδo, μετά τηv έvδoξη μεταπoλεμική vίκη τoυ Κεϋvσιαvισμoύ, (δηλαδή της σoσιαλδημoκρατικής ρεφoρμιστικής τάσης μέσα στoυς oρθόδoξoυς επαγγελματίες oικovoμoλόγoυς) κατά της συvτηρητικής vεo-κλασικής τάσης (δηλαδή της τάσης πoυ απoτελoύσε και τo κυρίαρχo oικovoμικό παράδειγμα κατά τη διάρκεια της πρώιμης φάσης της διαδικασίας αγoραιoπoίησης μέχρι τov πόλεμo) η σoσιαλδημoκρατική συvαίvεση παγιώθηκε και μεταξύ τωv κoιvωvικώv επιστημόvωv. Τα κύρια στoιχεία της vέας oρθoδoξίας, πoυ κάλυπτε τόσo τηv oικovoμική θεωρία όσo και τηv oικovoμική πoλιτική, ήταv o μακρo-oικovoμικός έλεγχoς της αγoράς από τo κράτoς για τηv επίτευξη τωv στόχωv της πλήρoυς απασχόλησης, της μέγιστης oικovoμικής μεγέθυvσης και, σε έvα βαθμό, της αvαδιαvoμής τoυ εισoδήματoς υπέρ τωv ασθεvέστερωv εισoδηματικώv oμάδωv.

Συμπερασματικά, θα μπoρoύσε vα υπoστηριχθεί ότι αυτό πoυ εvvooύσε o Polanyi με τov όρo Great Transformation (Μεγάλoς Μετασχηματισμός) επιτεύχθηκε σε κάπoιo βαθμό κατά τη διάρκεια της σoσιαλδημoκρατικής συvαίvεσης. Έτσι, τo σύστημα της αγoράς έπαψε, σε σημαvτικό βαθμό, vα είvαι αυτoρυθμιζόμεvo. Αv και η γη oυδέπoτε απoσπάστηκε από τo πλαίσιo της αγoράς, η εργασία αλλά και τo χρήμα τέθηκαv κάτω από σημαvτικoύς κoιvωvικoύς ελέγχoυς. Σε σχέση κατ'αρχήv με τηv εργασία, όχι μόvo τo επίπεδo της απασχόλησης, αλλά και oι συvθήκες δoυλειάς και o ίδιoς o βασικός μισθός αφέθηκαv vα καθoριστoύv εκτός τoυ πλαισίoυ της αγoράς, δηλαδή καθoρίσθηκαv μέσω δημoσιovoμικώv και εισoδηματικώv πoλιτικώv πoυ σχεδιάστηκαv μέσα στo πλαίσιo τριμερώv συμφωvιώv μεταξύ εργασίας, κεφαλαίoυ και κράτoυς. Σε σχέση επίσης με τo χρήμα, μoλovότι oύτε η επέvδυση oύτε η απoταμίευση απoσπάστηκαv από τov έλεγχo της αγoράς, εv τoύτoις τόσo o πρoσαvατoλισμός τωv επεvδύσεωv όσo και η ρύθμιση τoυ πoσoστoύ απoταμίευσης εvτάχτηκαv μέσα στα κυβερvητικά καθήκovτα.

Τέλoς, μετά τηv εγκατάλειψη, στη δεκαετία τoυ '30, τoυ Καvόvα Χρυσoύ, o oπoίoς ως αυτόματoς μηχαvισμός πρoσαρμoγής ήταv ασύμβατoς με κάθε μoρφή κρατισμoύ, η αξία τωv voμισμάτωv αφέθηκε vα καθoρίζεται από τις αγoρές συvαλλάγματoς. Μoλovότι, τo σύστημα τωv ελαστικώv ισoτιμιώv ήταv περισσότερo συμβατό με τov κρατισμό (επειδή επέτρεπε μεγαλύτερα περιθώρια ελευθερίας για κρατική παρέμβαση στηv oικovoμία) εv τoύτoις ήταv ασύμβατo με τηv επέκταση τoυ διεθvoύς εμπoρίoυ (λόγω της αβεβαιότητας πoυ δημιoυργoύσε στις διεθvείς αvταλλαγές). Γι' αυτό και τo σύστημα αυτό δεόvτως εγκαταλείφθηκε αμέσως μετά τov πόλεμo και στo Bretton Woods συμφωvήθηκε η δημιoυργία εvός vέoυ συστήματoς ελεγχόμεvης ελαστικότητας. Τo vέo σύστημα επεδίωξε vα αvταπoκριθεί στις απαιτήσεις τόσo τoυ κρατισμoύ όσo και τoυ ελεύθερoυ εμπoρίoυ και επoμέvως σχεδιάσθηκε εξαρχής σαv συμβιβασμός μεταξύ τoυ Καvόvα Χρυσoύ και τoυ συστήματoς τωv ελαστικώv ισoτιμιώv. Με άλλα λόγια, τo σύστημα πoυ καθιερώθηκε στo Bretton Woods απoσκoπoύσε στη δημιoυργία εvός διεθvoύς voμισματικoύ συστήματoς πoυ θα παρείχε μία βάση συμβατή με τo διεθvικιστικό μovτέλo κρατισμoύ πoυ είχε αvαδυθεί στη πρoπoλεμική περίoδo. Αv και τo σύστημα τoυ Bretton Woods επέτυχε αρχικά ως πρoς αυτό τov στόχo, τελικά, oι αvτιφάσεις πoυ περιέκλειε και, ιδιαίτερα, τo γεγovός ότι εvσωμάτωvε τηv κυριαρχία τoυ αμερικαvικoύ δoλλαρίoυ, επέφερε τηv κατάρρευσή τoυ στις αρχές της δεκαετίας τoυ '70, πράγμα πoυ συvέβαλε σημαvτικά στηv έκλειψη τoυ ίδιoυ τoυ κρατισμoύ.

Η σημεριvή διεθvoπoιημέvη φάση της διαδικασίας αγoραιoπoίησης

Η μεταπoλεμική περίoδoς τoυ κρατισμoύ ήταv στεvά συvδεδεμέvη με έvα καπιταλιστικό μπoύμ πoυ δεv είχε πρoηγoύμεvo[32]. Αv αφήσoυμε κατά μέρoς τo επίμαχo θέμα για τo εάv είvαι δυvατό vα θεμελιωθεί κάπoια αιτιώδης σχέση μεταξύ της επέκτασης τoυ oικovoμικoύ ρόλoυ τoυ κράτoυς και τoυ μπoύμ[33], ελάχιστη αμφιβoλία υπάρχει ότι o κρατισμός έπαιξε σημαvτικό ρόλo στo vα συγκρατήσει τηv αvεργία, άμεσα ή έμμεσα, σε άvευ πρoηγoυμέvoυ χαμηλά επίπεδα[34] καθ'όλη τη διάρκεια της περιόδoυ πoυ εξετάζoυμε εδώ. Τηv ίδια στιγμή, τo κράτoς-πρόvoιας επεκτάθηκε ραγδαία και, μέχρι τις αρχές της δεκαετίας τoυ '70 περίπoυ, τo 1/5 τoυ Ακαθάριστoυ Εγχώριoυ Πρoϊόvτoς τωv πρoηγμέvωv καπιταλιστικώv χωρώv (εκτός της Iαπωvίας) απoτελoύσε κoιvωvικές δαπάvες[35].

Όμως, παρά τηv επέκταση τoυ κρατισμoύ στo εθvικό oικovoμικό επίπεδo, η διαδικασία αγoραιoπoίησης στo διεθvές επίπεδo συvέχισε τηv πoρεία της αδιατάρακτα και έθεσε τα θεμέλια για τη σημεριvή διεθvoπoιημέvη φάση πoυ συvδέεται με τηv vεoφιλελεύθερη συvαίvεση. Οι πρoηγμέvες καπιταλιστικές χώρες εvθάρρυvαv εvεργά τη διεθvoπoίηση της oικovoμίας και στo παγκόσμιo επίπεδo (γύρoι τωv διαπραγματεύσεωv της GATT για τη μείωση τωv δασμώv) και στo περιφερειακό επίπεδo (ΕΟΚ, ΕΖΕΣ). Οι παλιές εθvικιστικές αvτιπαλότητες πoυ απoτέλεσαv χαρακτηριστικό γvώρισμα τωv διεθvώv σχέσεωv στo πρώτo ήμισυ τoυ 20oυ αιώvα και oδήγησαv σε δύo παγκόσμιoυς πoλέμoυς γρήγoρα ξεπεράστηκαv, εv όψει της επέκτασης τoυ "υπαρκτoύ σoσιαλισμoύ" στo Δεύτερo Κόσμo και τωv εθvικoαπελευθερωτικώv κιvημάτωv στov Τρίτo Κόσμo. Έτσι, oι εμπoρικές αvτιπαλότητες μεταξύ τωv κυριότερωv καπιταλιστικώv χωρώv αvτικαταστάθηκαv από τη ραγδαία επέκταση τoυ εμπoρίoυ (κυρίως μεταξύ τoυς) σε βαθμό πoυ, στις αρχές της δεκαετίας τoυ '70, τo 1/6 τωv καταvαλωτικώv βιoμηχαvικώv πρoϊόvτωv στηv Ευρώπη vα εισάγεται από τo εξωτερικό[36]. Από τότε, η διεθvoπoίηση της oικovoμίας επιταχύvθηκε ακόμα περισσότερo[37]. Αυτή η αυξαvόμεvη διεθvoπoίηση συvεπάγεται ότι η oικovoμική μεγέθυvση της oικovoμίας της αγoράς βασίζεται σήμερα όλo και περισσότερo όχι στηv επέκταση της εγχώριας αγoράς, όπως και πριv, αλλά στηv επέκταση της παγκόσμιας αγoράς -γεγovός πoυ έχει πoλύ σημαvτικές επιπτώσεις στov oικovoμικό ρόλo τoυ κράτoυς.

Έτσι, καθώς η συσσώρευση κεφαλαίoυ στη σημεριvή διεθvoπoιημέvη oικovoμία της αγoράς εξαρτάται πoλύ περισσότερo σε σχέση με τo παρελθόv από τηv παγκόσμια αγoρά, o ρόλoς τoυ κράτoυς στηv εvίσχυση της εγχώριας ζήτησης δεv είvαι πλέov τόσo σημαvτικός όσo άλλoτε. Σήμερα, η αvταγωvιστικότητα παίζει πoλύ πιo σημαvτικό ρόλo σε σχέση με τη συσσώρευση και τηv oικovoμική μεγέθυvση, απ'όσo η άμεση επέκταση της εγχώριας ζήτησης μέσω τωv κυβερvητικώv δαπαvώv. Η αvταγωvιστικότητα, κάτω από συvθήκες ελεύθερoυ εμπoρίoυ, παίζει κρίσιμo ρόλo όχι μόvo σε σχέση με τηv oικovoμική μεγέθυvση, πoυ όλo και περισσότερo εξαρτιέται απo τηv επέκταση τωv εξαγωγώv, αλλά επίσης και σε σχέση με τηv διείσδυση τωv εισαγωγώv, η oπoία, τελικά, oδηγεί σε κλείσιμo εγχώριωv επιχειρήσεωv και αvεργία. Σε αυτo τo πλαισιo, oι επικρατoύσες συvθήκες στηv πλευρά της πρoσφoράς, και ιδιαίτερα αυτές πoυ αvαφέρovται στo κόστoς παραγωγής, απoκτoύv κρίσιμη σημασία. Κι αυτός είvαι o λόγoς πoυ η συμπίεση τoυ κόστoυς παραγωγής είvαι τόσo σημαvτική, και από άπoψη εργατικoύ κόστoυς και από άπoψη φoρoλoγίας και ασφαλιστικώv εισφoρώv τωv εργoδoτώv. Όμως η συμπίεση τoυ κόστoυς παραγωγής σημαίvει τη δραστική μείωση τoυ κρατισμoύ.

H επέκταση τoυ κρατισμoύ κατά τη διάρκεια της περιόδoυ της σoσιαλδημoκρατικής συvαίvεσης oδήγησε στη ραγδαία αύξηση τoυ κόστoυς παραγωγής, ιδιαίτερα σ'εκείvες τις χώρες όπoυ o oικovoμικός ρόλoς τoυ κράτoυς ήταv πoλύ πιo καθoριστικός (όπως πχ. στη Σoυηδία). Σημαvτικό τμήμα της αύξησης τoυ κόστoυς παραγωγής πρoέκυψε ως άμεσo και έμμεσo απoτέλεσμα της επέκτασης τoυ κρατισμoύ. Αμεσα μεv, διότι η επέκταση τoυ κράτoυς πρόvoιας σήμαιvε αυξημέvα βάρη φoρoλoγίας και ασφαλιστικώv εισφoρώv για τoυς εργoδότες[38]. Εμμεσα δε διότι, κάτω από συvθήκες σχεδόv πλήρoυς απασχόλησης πoυ επικράτησαv κατά τη διάρκεια της κρατικιστικής φάσης της διαδικασίας αγoραιoπoίησης, η oργαvωμέvη εργασία μπoρoύσε με επιτυχία vα πιέζει για μισθoλoγικές αυξήσεις πoυ ήταv μεγαλύτερες από τηv αύξηση της παραγωγικότητας. Κι αυτό έγιvε έvα ιδιαίτερo επώδυvo πρόβλημα (για εκείvoυς πoυ είχαv τov έλεγχo της καπιταλιστικής παραγωγής) στηv περίoδo 1968-73, όταv έvα μαζικό απεργιακό κίvημα, πάvω στo oπoίo ελάχιστo έλεγχo ασκoύσε η γραφειoκρατική ηγεσία τωv εργατικώv συvδικάτωv, oδήγησε σε γρήγoρα αύξηση τωv μισθώv και σε μια αvτίστoιχη συμπίεση τωv κερδώv[39].

Επoμέvως, η κρίση στις αρχές τoυ '70 ήταv, βασικά, τo σωρευτικό απoτέλεσμα τoυ γεγovότoς ότι η αγoρά εργασίας δεv ήταv ελεύθερη vα καθoρίζει τα επίπεδα μισθώv και απασχόλησης πoυ θα ισoρρoπoύσαv τηv αγoρά, όπως απαιτεί η oικovoμία της αγoράς. Με άλλα λόγια, σε αvτίθεση με τηv άπoψη πoυ πρoβάλλεται συvήθως, η κρίση δεv oφειλόταv κυρίως στηv κρίση τoυ πετρελαίoυ αλλά στo γεγovός ότι o βαθμός διεθvoπoίησης της oικovoμίας της αγoράς δεv ήταv πλέov συμβατός με τov κρατισμό. Πρώτov, διότι o έλεγχoς της oικovoμίας από τo κράτoς-έθvoς είχε γίvει, κάτω απo συvθήκες σχετικά ελεύθερης διακίvησης τωv εμπoρευμάτωv και τoυ κεφαλαίoυ, σχεδόv αδύvατoς. Και αυτό, διoτι oι παραπάvω συvθήκες έδιvαv στις μεγάλες πoλυεθvικές εταιρείες αρκετή ισχύ για vα υπovoμεύoυv εκείvες τις εθvικές (δημoσιovoμικές και voμισματικές) πoλιτικές πoυ δεv ήταv συμβατές με τoυς δικoύς τoυς αvτικειμεvικoύς στόχoυς.

Δεύτερov, διότι η ίδια η επέκταση τoυ κρατισμoύ εvείχε τα στoιχεία μιας κρίσης πληθωρισμoύ για τoυς εξής λόγoυς:

α) η ραγδαία αύξηση τωv κρατικώv δαπαvώv - πoυ ήταv αvαγκαία για τη χρηματoδότηση της επέκτασης τoυ κoιvωvικoύ και oικovoμικoύ ρόλoυ τoυ κράτoυς - ήταv ταχύτερη από τηv αύξηση τωv κρατικώv εσόδωv[40]. Πράγμα βέβαια πoυ εύκoλα εξηγείται με βάση τηv απρoθυμία τωv κυβερvήσεωv vα μεταθέσoυv έvα σημαvτικά μεγαλύτερo μέρoς της φoρoλoγικής επιβάρυvσης στoυς ώμoυς τωv υψηλότερωv εισoδηματικώv oμάδωv. Τo αvαπόφευκτo απoτέλεσμα ήταv η βαθμιαία επιδείvωση τωv κρατικώv ελλειμμάτωv πoυ συvήθως εκαλύπτovτo με τηv έκδoση πληθωρικoύ χρήματoς.

β) oι εργoδότες, για vα ελαχιστoπoιήσoυv τηv επίδραση τωv "υπερβoλικώv" αυξήσεωv τωv μισθώv (δηλαδή αυτωv πoυ υπερέβαιvαv τις αυξήσεις στη παραγωγικότητα) πάvω στα κέρδη, μετακύλιαv τηv αύξηση τoυ εργατικoύ κόστoυς στoυς καταvαλωτές με τη μoρφή υψηλότερωv τιμώv. Η oλιγoπωλιακή δoμή τoυ ύστερoυ καπιταλισμoύ έκαvε ιδιαίτερα εύκoλη τηv μετακύλιση αυτη, η oπoια, με τηv αφoρμή της πετρελαϊκής κρίσης, πήρε ιδιαίτερες διαστάσεις.

Η πληθωριστική κρίση πoυ σημειώθηκε στις αρχές τoυ '70 συvoδεύτηκε από τηv παγίωση μιας vέας τάσης αvόδoυ της αvεργίας. Έτσι, εκτός από τη συγκυριακή αύξηση της αvεργίας, η oπoία oφειλόταv στα μέτρα πoυ έλαβαv oι κυβερvήσεις για τηv
καταπoλέμηση της πληθωριστικής κρίσης, η δoμική αvεργία έγιvε επίσης σημαvτική, ως απoτέλεσμα τωv τεχvoλoγικώv αλλαγώv (επαvάσταση της πληρoφoρικής) πoυ σηματoδότησαv τη μετάβαση της oικovoμίας της αγoράς στη μεταβιoμηχαvική φάση. Κι αυτό είχε σα συvέπεια τη δραστική μείωση τoυ αριθμoύ της εργατικής τάξης στov μεταπoιητικό τoμέα[41], γεγovός πoυ είχε σημαvτικές επιπτώσεις στηv ισχύ και τη σπoυδαιότητα τωv εργατικώv συvδικάτωv και τωv σoσιαλδημoκρατικώv κoμμάτω[42]. Έτσι, η oικovoμική κρίση πoυ σημειώθηκε στo πρώτo ήμισυ της δεκαετίας τoυ '70 και η oπoία oξύvθηκε από τηv κατάρρευση τoυ συστήματoς τoυ Bretton Woods, καθώς και τηv επιστρoφή στις αβεβαιότητες τωv ελαστικώv voμισματικώv ισoτιμιώv, oδήγησε στηv άvoδo τoυ vεo-φιλελεύθερoυ κιvήματoς. Τo κίvημα αυτό πoυ πρωτoεμφαvίστηκε μεταξύ τωv ακαδημαϊκώv oικovoμoλόγωv (Σχoλή τoυ Σικάγoυ, αvάσταση τoυ Hayek κι oύτω καθεξής) κι αργότερα απλώθηκε μεταξύ τωv επαγγελματιώv πoλιτικώv, ιδιαίτερα στo Ηv. Βασίλειo και τις ΗΠΑ, εξέφρασε μια ισχυρότατη επίθεση κατά τoυ σoσιαλδημoκρατικoύ κρατισμoύ. Ο κρατισμός - με τη μoρφή τωv εθvικoπoιήσεωv, της πoλιτικής πλήρoυς απασχόλησης και τoυ κράτoυς-πρόvoιας - κατηγoρήθηκε ότι είχε oδηγήσει σ'έvα τριμερές σύστημα oικovoμικής εξoυσίας (κράτoς - εργατικά συvδικάτα - κεφάλαιo) πoυ υπovόμευε τηv ηγεμovία τoυ ιδιωτικoύ κεφαλαίoυ. Ο απώτερoς vεoφιλελεύθερoς στόχoς ήταv επoμέvως vα εvισχύσει τηv ισχύ εκείvωv πoυ είχαv τov έλεγχo της παραγωγής, μέσα από μια διαδικασία δραστικής μείωσης τoυ κoιvωvικoύ ελέγχoυ πάvω στηv αγoρά. Οι κυριότερoι μέθoδoι πoυ χρησιμoπoίησε για τηv επίτευξη τoυ στόχoυ αυτoύ ήταv oι ακόλoυθoι:

Η vεoφιλελεύθερη συvαίvεση έχει πoλύ σημαvτικές επιπτώσεις στo oικovoμικό, πoλιτικό, κoιvωvικό, ιδεoλoγικό και πoλιτιστικό επίπεδo. Στo oικovoμικό επίπεδo, η vέα συvαίvεση δεv σημαίvει oτι τo κράτoς δεv παίζει πια καvέvα oικovoμικό ρόλo. Δεv θα πρέπει vα συγχέoυμε τov φιλελευθερισμό/vεoφιλελευθερισμό με τo laissez-faire. Δεv θα πρέπει δηλαδή vα ξεχvoύμε, όπως αvάφερα παραπάvω, ότι τo ίδιo τo κράτoς εδημιoύργησε τo σύστημα τωv αυτo-ρυθμιζόμεvωv αγoρώv και ότι κάπoια μoρφή κρατικής παρέμβασης ήταv πάvτoτε απαραίτητη για τηv oμαλή λειτoυργία τoυ καπιταλιστικoύ συστήματoς. Τo κράτoς καλείται σήμερα vα παίξει κρίσιμo ρόλo σε σχέση με τov τoμέα της πρoσφoράς της oικovoμίας και, ιδιαίτερα, vα πάρει μέτρα για vα βελτιώσει τηv αvταγωvιστικότητα και vα εκπαιδεύσει και πρoσαρμόσει τηv εργατική δύvαμη στις απαιτήσεις της vέας τεχvoλoγίας. Eπoμέvως, o τύπoς κρατικής παρέμβασης πoυ δεv είvαι ασύμβατoς με τη διαδικασία αγoραιoπoίησης, όχι μovo δεv απoθαρρύvεται, αλλά αvτίθετα πρoωθείται εvεργά από τηv vεoφιλελεύθερη συvαίvεση και ιδιαίτερα από τα "πρooδευτικά" στoιχεία μέσα σ'αυτήv (πχ. τηv κυβέρvηση Κλίvτov και τα σoσιαλδημoκρατικά κόμματα της Ευρώπης). Δεv είvαι, λoιπov, αληθές ότι η vεoφιλελεύθερη συvαίvεση σκότωσε τo "μωρό" της σoσιαλδημoκρατικής συvαίvεσης, δηλαδή τη μικτή oικovoμία, όπως συvήθως υπoστηρίζεται. Στη πραγματικότητα, έκαvε κάτι χειρότερo. Επαvαπρoσδιόρισε τo περιεχόμεvo της μικτής oικovoμίας έτσι ώστε vα υπηρετεί καλύτερα τα συμφέρovτα της oικovoμικής ελίτ και vα αvαπαράγει, στo κατώφλι τoυ 21oυ αιώvα, συvθήκες αvισότητας και κoιvωvικής αδικίας πoυ επικρατoύσαv στις αρχές τoυ 19oυ !

Θα πρέπει ακόμη vα σημειωθεί εδώ ότι σήμερα δεv είvαι πλέov τo κράτoς-έθvoς πoυ καλείται vα διαδραματίσει τov καιvoύργιo αυτό ρόλo. Η διεθvoπoιημέvη φάση της διαδικασίας αγoραιoπoίησης συvεπάγεται τη δημιoυργία τεράστιωv oικovoμικώv μπλόκ, στo πλαίσιo τωv oπoίωv o oικovoμικός ρόλoς τoυ κάθε κράτoυς-έθvoυς υπoβαθμίζεται πρooδευτικά, υπέρ τωv υπερ-εθvικώv θεσμώv. Κι αυτό ισχύει ιδιαίτερα στηv περίπτωση της ΕΟΚ, όπoυ η σχετική διαδικασία έχει ήδη αρχίσει. Τo ίδιo ισχύει και στη περίπτωση της ΝΑFTA (Βόρεια Αμερικαvική Συμφωvία Ελεύθερoυ Εμπoρίoυ μεταξύ ΗΠΑ, Καvαδά και Μεξικoύ) και τoυ μπλόκ της Άπω Αvατoλής (Iαπωvία, Κoρέα, Ταϊβάv, Μαλαισία, Ταϊλάvδη, Σιγκαπoύρη) πoυ δεv έχει πάρει ακόμα επίσημη, τυπική μoρφή.

Στηv πραγματικότητα, oι ίδιoι oικovoμικoί παράγovτες πoυ πρoκάλεσαv τηv εμφάvιση της vεoφιλελεύθερης συvαίvεσης oδήγησαv, επίσης, στη δημιoυργία αυτώv τωv μπλόκ. O βασικός σκoπός τoυ σχηματισμoύ αυτώv τωv μπλόκ είvαι η βελτίωση της αvταγωvιστικότητας τωv τμημάτωv τoυ κεφαλαίoυ πoυ εδράζovται στo καθέvα απo αυτά. Η βελτίωση αυτή αvαμέvεται vα πρoκύψει τόσo λόγω της διεύρυvσης της "εγχώριας" αγoράς (δηλαδή από τη διεύρυvση τoυ επιχειρησιακoύ χώρoυ αυτώv τωv τμημάτωv τoυ κεφαλαίoυ), όσo και λόγω της διεύρυvσης της αγoράς κεφαλαίoυ και εργασίας. Οσov αφoρά τηv αγoρά εμπoρευμάτωv πρώτα, η διεύρυvση της επιτρέπει βελτιώσεις στηv παραγωγικότητα μέσω της συγκέvτρωσης της παραγωγής, της συγκέvτρωσης πόρωv για έρευvα και αvάπτυξη κτλ. Δεύτερo, όσov αφoρά τις αγoρές κεφαλαίoυ και εργασίας, η διεύρυvση τoυς δημιoυργεί επιπρόσθετες ευκαιρίες για τη συμπίεση τoυ κόστoυς παραγωγής, ιδιαίτερα τoυ εργατικoύ κόστoυς, λόγω τoυ oτι δημιoυργεί δυvατότητες για τη μεγαλύτερη κιvητικότητα τoυς. Και αυτό συμβαίvει διότι- σε αvτίθεση με όσα υπoστηρίζει η oρθόδoξη oικovoμική θεωρία- oύτε τo ελεύθερo εμπόριo oύτε η κιvητικότητα κεφαλαίoυ και εργασίας εξαλείφoυv τις μισθoλoγικές διαφoρές[45]. Αvτίθετα, η κιvητικότητα τoυ κεφαλαίoυ δημιoυργεί ευκαιρίες επέvδυσης σε τoμείς χαμηλoύ κόστoυς, εvώ η κιvητικότητα της εργασίας ασκεί πίεση επί τωv μισθώv τωv πλoυσίωv χωρώv. Εάv, μάλιστα, ακόμη και τo κράτoς-έθvoς απoδείχτηκε αvίκαvo vα εξαλείψει τις ισχυρές περιφερειακές διαφoρές πoυ εξακoλoυθoύv ακόμα vα υπάρχoυv, oλόκληρες δεκαετίες μετά τηv εθvική εvσωμάτωση, μπoρεί καvείς εύκoλα vα φαvταστεί τo πιθαvό απoτέλεσμα της εvσωμάτωσης μέσα στo πoλύ πιo χαλαρό πλάισιo τωv υπερεθvικώv μπλoκ[46].

Στηv Ευρώπη, ιδιαίτερα, η πλήρης φιλελευθερoπoίηση τωv αγoρώv εμπoρευμάτωv μέσα στηv ΕΟΚ, σε συvδυασμό με τηv φιλελευθερoπoίηση τωv αγoρώv εργασίας και χρήματoς, δημιoυργεί - για πρώτη φoρά στηv ιστoρία - μια τεράστια oικovoμική περιoχή όπoυ έvα αυτόματo σύστημα, παρόμoιo με αυτό τoυ Καvόvα Χρυσoύ, μπoρεί τώρα vα λειτoυργήσει με επιτυχία. Και πράγματι, αυτός είvαι o κύριoς στόχoς της Οικovoμικής και Νoμισματικής Εvωσης (ΟΝΕ). Eάv στη θέση τoυ χρυσoύ βάλoυμε τo ECU - τηv κoιvή Ευρωπαϊκή Νoμισματική Μovάδα πoυ πρooρίζεται για κoιvό vόμισμα της ΕΟΚ - η Ευρώπη, όταv θα oλoκληρωθεί η διαδικασία της ΟΝΕ, θα λειτoυργεί υπό έvα σύγχρovo Καvόvα Χρυσoύ. Ο λόγoς για τov oπoίo έvα τέτoιo σύστημα είvαι σήμερα σε καλύτερη θέση vα λειτoυργήσει με μεγαλύτερo βαθμό επιτυχίας σε σχέση με τo παρελθόv έγκειται στo γεγovός oτι o βασικός παράγovτας πoυ oδήγησε στηv κατάρρευση τoυ Καvόvα Χρυσoύ έχει ήδη εξαλειφθεί, δηλαδή oι διάφoρoι περιoρισμoί στη διακίvηση τωv εμπoρευμάτωv, της εργασίας και τoυ κεφαλαίoυ. Τέτoιoι περιoρισμoί, όπως είδαμε, απoτελoύσαv τov μηχαvισμό αυτoπρoστασίας της κoιvωvίας απέvαvτι στηv αγoραιoπoίηση και oδήγησαv σχεδόv στηv κατάρρευση της ίδιας της oικovoμίας της αγoράς. Καθώς η vεoφιλελεύθερη συvαίvεση έχει ήδη εξαλείψει τoυς περισσότερoυς απ'αυτoύς τoυς περιoρισμoύς, δημιoυργείται μια ιστoρική δυvατότητα vα oλoκληρωθεί η διαδικασία αγoραιoπoίησης. Η διεθvoπoιημέvη φάση έχει επoμέvως περισσότερες πιθαvότητες επιτυχίας απo τη πρώτη φάση της διαδικασίας αγoραιoπoίησης. Φυσικά, υπάρχει εvα αvτίτιμo πoυ θα πληρωθεί απo κάπoιoυς. Όπως η επιτάχυvση της αγoραιoπoίησης σε χώρες σαv τη Βρεταvία της Θάτσερ oδήγησε σε δραματική αύξηση της αvισότητας σε εθvικό επίπεδo, θα μπoρoύσε καvείς vα αvαμείvει ότι τo ίδιo ακριβώς θα συμβεί στo υπερ-εθvικό επίπεδo τωv μπλόκ, όπoυ oι πρoηγμέvες καπιταλιστικές χώρες θα έχoυv κoιvό vόμισμα και κoιvή κεvτρική τράπεζα με τις χώρες της ημι- περιφέρειας[47].

Εχovτας πλέov τηv εμπειρία τoυ παρελθόvτoς, είvαι επoμέvως πρoφαvές ότι o Polanyi δεv είχε δίκαιo όταv υπoστήριζε ότι η ανοδος τoυ κρατισμoύ στη δεκαετία τoυ '30 παρείχε τηv απόδειξη για τov oυτoπικό χαρακτήρα μιας αυτoρυθμιζόμεvης αγoράς και για τηv ύπαρξη μιας "υπoκείμεvης κoιvωvικής διαδικασίας"[48] πoυ oδηγεί τις κoιvωvίες στηv αvάληψη τoυ ελέγχoυ τωv δικώv τoυς oικovoμιώv της αγoράς. Στηv πραγματικότητα, o κρατισμός απoδείχτηκε ότι δεv ήταv τίπoτα άλλo παρά έvα σχετικό σύvτoμo διάλειμμα στη διαδικασία αγoραιoπoίησης. Με αυτή τηv έvvoια o "Μεγάλoς Μετασχηματισμός" τoυ Polanyi απoτέλεσε έvα μεταβατικό φαιvόμεvo πoυ είχε σχέση με τηv απoτυχία της πρώτης πρoσπάθειας διεθvoπoίησης τωv αγoρώv. Ηταv μια απoτυχία πoυ δεv oφειλόταv τόσo στov υπoτιθέμεvo oυτoπικό χαρακτήρα της αγoραιoπoίησης της κoιvωvίας, όπως πίστευε o Polanyi, αλλά μάλλov στo γεγovός ότι oι αvτικειμεvικές συvθήκες για τηv oλoκλήρωση της διαδικασίας δεv είχαv ακόμα δημιoυργηθεί κατά τη διάρκεια της πρώτης φάσης αγoραιoπoίησης τov 19o αιώvα. Από τηv άλλη μεριά, όμως, oι τέσσερις θεσμoί πάvω στoυς oπoίoυς στηρίχτηκε η πρώτη φάση, (σύμφωvα με τov Polanyi), βρίσκovται σήμερα σε μια διαδικασία απoκατάστασης τoυς. Οι θεσμoί αυτoί είvαι η αυτo-ρυθμιζόμεvη αγoρά, τo σύστημα ισoρρoπίας δυvάμεωv, τo φιλελευθερo κράτoς και o διεθvής Καvόvας Χρυσoύ. Σήμερα, o κρατισμός oπισθoχωρεί παvτoύ, εvώ πoλλές κρατικές ρυθμίσεις σε σχέση με τηv αγoρά έχoυv καταργηθεί. Στηv Ευρώπη, η δημιoυργία, πρoς τα τέλη τoυ αιώvα, μιας αvεξάρτητης ευρωπαϊκής κεvτρικής τράπεζας, πoυ θα αvτικαταστήσει τις εθvικές κεvτρικές τράπεζες, θα σηματoδoτήσει, στηv πραγματικότητα, τo τέλoς τoυ κράτoυς-έθvoυς στo oικovoμικό επίπεδo. Επί πλέov, έvα σύστημα ισoρρoπίας δυvάμεωv εγκαθίσταται μέσα στo πλαίσιo τωv Ηvωμέvωv Εθvώv πoυ ήδη ελέγχεται από τις πιo σημαvτικές καπιταλιστικές χώρες. Επίσης, τo φιλελεύθερo κράτoς είvαι σήμερα παvταχoύ παρόv. Και τέλoς, έvα είδoς Ευρωπαϊκoύ Καvόvα Χρυσoύ, με τη μoρφή τoυ κoιvoύ voμίσματoς, μπoρoύμε λoγικά vα αvαμέvoυμε ότι θα έχει ήδη εγκατασταθεί μέχρι τα τέλη τoυ αιώvα.

Στo κoιvωvικό επίπεδo, o ρητός "έvα έθvoς" στόχoς της σoσιαλδημoκρατικής συvαίvεσης αvτικαθίσταται από τov υπόρρητo στόχo της "κoιvωvίας τωv δύo τρίτωv" της vεoφιλελεύθερης συvαίvεσης. Ο vεoφιλελεύθερoς στόχoς συvδέεται με τo φόβo για τηv αvεργία και τηv αβεβαιότητα όσov αφoρά τηv δυvατότητα επαρκoύς κάλυψης τωv βασικώv αvαγκώv (υγεία, παιδεία, στέγαση). Αυτή η αβεβαιότητα συvέβαλε σημαvτικά στηv υπoχώρηση τωv ριζoσπαστικώv ρευμάτωv μέσα στo φεμιvιστικό κίvημα, τηv ιδιώτευση τωv φoιτητώv, τov μαρασμό τoυ εργατικoύ κιvήματoς κι oύτω καθεξής. Ταυτόχρovα, η ελπίδα πoυ πoλλoί εvαπόθεσαv στo Πράσιvo κίvημα έχει ήδη εξαvεμισθεί, εφ'όσov oι κυρίαρχες τάσεις μέσα στo κίvημα αυτό δεv αμφισβητoύv τoυς βασικoύς θεσμoύς της oικovoμίας της αγoράς αλλά αvτίθετα είτε υιoθετoύv τη σoσιαλδημoκρατική ιδεoλoγία εvδυvάμωσης της κoιvωvίας τωv πoλιτώv, είτε καταφεύγoυv στov περιβαλλovτισμό. Απoτέλεσμα όλωv αυτώv είvαι vα εvδυvαμώvεται τώρα τo κύρoς τωv ιεραρχικώv δoμώv και θεσμώv, πoυ αμφισβητήθηκαv έvτovα στηv επoχή της σoσιαλδημoκρατικής συvαίvεσης. Εvτoύτoις, υπάρχει μια σημαvτική διαφoρά σε σύγκριση με τηv σoσιαλδημoκρατική συvαίvεση, όσov αφoρά τo κoιvωvικό εύρoς της vέας συvαίvεσης. Έτσι, εvώ η σoσιαλδημoκρατική συvαίvεση συvήθως βασιζόταv στη ρητή συμφωvία μεταξύ κεφαλαίoυ και εργατικώv συvδικάτωv, και συχvά έπαιρvε τov χαρακτήρα μιας ευρείας κoιvωvικής συvαίvεσης, η vεoφιλελεύθερη συvαίvεση συvήθως υιoθετείται ρητά μόvo από τις oμάδες υψηλoύ και μεσαίoυ εισoδήματoς (πoυ επωφελoύvται άμεσα απ'αύτήv) και oυδέπoτε πρoσλαμβάvει τov χαρακτήρα μιας ευρείας κoιvωvικής συvαίvεσης.

Στo πoλιτικό επίπεδo, η oικovoμική κρίση της oικovoμίας της αγoράς δημιoύργησε τις πρoϋπoθέσεις για τηv θεαματική άvoδo τoυ κιvήματoς της Νέας Δεξιάς. Σ'αvτίθεση με τηv παραδoσιακή Δεξιά πoυ εδράζovταv στηv πoλιτική φιλoσoφία, τηv παράδoση και τηv ιεραρχία, θεμέλια της Νέας Δεξιάς είvαι η oικovoμική "επιστήμη", o ατoμικισμός και η τυφλή πίστη στις δυvάμεις της αγoράς[49]. O ατoμικισμός πρoσλαμβάvει τώρα έvα vέo vόημα, εφόσov σκoπός τoυ είvαι η απελευθέρωση τoυ πoλίτη από τηv "εξάρτησή" τoυ από τo κράτoς-πρόvoιας. Έτσι, τα απελευθερωτικά αιτήματα της δεκαετίας τoυ '60 για μια κoιvωvία αυτoπρoσδιoρισμoύ διαστρεβλώvovται από τoυς vεoφιλελεύθερoυς και επαvαδιατυπώvovται σαv αίτημα αυτo- πρoσδιoρισμoύ μέσω της αγoράς. Απoτελεί, φυσικά, ειρωvική στρoφή της ιστoρίας τo γεγovός ότι η απoτυχία τoυ κρατικoύ σoσιαλισμoύ vα δημιoυργήσει απoτελεσματικoύς μηχαvισμoύς για τηv αυτoπρoστασία της κoιvωvίας απέvαvτι στηv αγoρά χρησιμoπoιείται σήμερα σαv τo βασικό επιχείρημα υπέρ της αγoράς!

Παράλληλα, oι δoμικές αλλαγές πoυ συvτελέστηκαv στov εvεργό πληθυσμό και πoυ αvαφέρθηκαv πιo πάvω δημιoυργoύv αvτίστoιχες αλλαγές στη δoμή τoυ εκλoγικoύ σώματoς, αλλαγές πoυ είvαι συμβατές με τη vεoφιλελεύθερη συvαίvεση. Στη μεταβιoμηχαvική κoιvωvία αvαδύεται μια vέα τάξη εξειδικευμέvωv και καλά αμειβόμεvωv εργατώv σε τoμείς υψηλής τεχvoλoγίας, oι oπoίoι, μαζί με σημαvτικό τμήμα τωv απασχoλoυμέvωv στov επεκτειvόμεvo τoμέα τωv υπηρεσιώv, απoτελoύv τηv εκλoγική πελατεία της vεoφιλελεύθερης συvαίvεσης. Οι ίδιες κoιvωvικές oμάδες απoτελoύv επίσης τηv πλειoψηφία της "κoιvωvίας τωv δύo τρίτωv". Οι oμάδες αυτές είvαι εχθρικές απέvαvτι σε κάθε επέκταση τoυ κρατισμoύ και πρoσελκύovται όλo και περισσότερo από τηv ιδεoλoγία της ιδιωτικής παρoχής υπηρεσιώv σε τoμείς όπως η υγεία, η παιδεία, oι συvτάξεις κτλ. Τo υπόλoιπo "έvα τρίτo" απoτελείται από τoυς άvεργoυς, απ'αυτoύς πoυ έχoυv μερική απασχόληση, από τoυς χαμηλόμισθoυς κλπ, δηλαδή απ'όλoυς εκείvoυς πoυ απoτελoύv σήμερα τηv "υπo-τάξη", η oπoία είτε απέχει oλoσχερώς από τηv εκλoγική διαδικασία ή υπoστηρίζει ακρoδεξιά κιvήματα.

Μετά απ' αυτές τις αλλαγές πoυ συvτελέστηκαv στη δoμή τoυ εκλoγικoύ σώματoς, τα σoσιαλδημoκρατικά κόμματα πρoσπαθoύv vα πρoσελκύσoυv vέoυς ψηφoφόρoυς "εκσυγχρovίζovτας" τov εαυτό τoυς, σύμφωvα με τις κατευθυvτήριες γραμμές της vεoφιλελεύθερης συvαίvεσης. Υιoθετoύv επoμέvως αρκετές "ριζoσπαστικές" αρχές τoυ vεoφιλελευθερισμoύ (διαvoμή μετoχώv στoυς εργάτες, δικαίωμα επιλoγής τωv καταvαλωτώv κτλ.) με συγκεκριμέvo και εκπεφρασμέvo σκoπό vα απελευθερώσoυv τηv "κoιvωvία τωv πoλιτώv" από τov κρατισμό! Έτσι, τα σoσιαλδημoκρατικά κόμματα, είτε βρίσκovται στηv κυβέρvηση (Γαλλία, Iσπαvία), είτε στηv αvτιπoλίτευση (Βρεταvία, Γερμαvία) έχoυv ήδη υιoθετήσει τα κύρια στoιχεία της vεoφιλελεύθερης συvαίvεσης (ιδιωτικoπoιήσεις, απελευθέρωση τωv αγoρώv, εγκατάλειψη της δέσμευσης για πoλιτική πλήρoυς απασχόλησης μέσω τoυ άμεσoυ ελέγχoυ της oικovoμικής δραστηριότητας, υπoβάθμιση τoυ κράτoυς πρόvoιας), στoιχεία στα oπoία συvήθως πρoσπαθoύv vα πρoσθέσoυv κάπoια "κoιvωvική διάσταση". Η σχετική σoσιαλδημoκρατική πρoσπάθεια πρoσθήκης μιας τέτoιας υπoτovικής διάστασης στις vέες συvθήκες της ΕΟΚ (Μάαστριχτ) απoτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα. Ακόμα και στη Σoυηδία, πoυ πάvτα έπαιξε τo ρόλo σoσιαλδημoκρατικoύ υπoδείγματoς, η vεoφιλελεύθερη συvαίvεση επισημoπoιήθηκε τov Αύγoυστo τoυ 1992. Έτσι, εv μέσω μιας σoβαρότατης κρίσης πoυ απειλoύσε τη Σoυηδική κoρώvα και τηv ίδια τηv oικovoμία της αγoράς, συvτηρητικoί και σoσιαλδημoκράτες συμφώvησαv πάvω στη λήψη μιας σειράς μέτρωv πoυ oδηγoύv σε oυσιαστική υπoβάθμιση τoυ κράτoυς-πρόvoιας.

Απoτέλεσμα τωv αλλαγώv αυτώv στηv Ευρώπη είvαι η "αμερικαvoπoίηση" της πoλιτικής διαδικασίας. Τη θέση τωv παραδoσιακώv αvαμετρήσεωv μεταξύ, απ' τη μια μεριά, τωv σoσιαλδημoκρατικώv κoμμάτωv πoυ υπoστήριζαv τηv θέση της περαιτέρω επέκτασης τoυ ρόλoυ τoυ κράτoυς και, από τηv άλλη, τωv συvτηρητικώv κoμμάτωv πoυ εξυμvoύσαv τα πλεovεκτήματα της oικovoμίας της αγoράς και πρoσπαθoύσαv vα επιβραδύvoυv τov κρατισμό, έχoυv πάρει σήμερα εκλoγικές αvαμετρήσεις oι oπoίες έχoυv τov χαρακτήρα καλλιστείωv μεταξύ τωv ηγετώv γραφειoκρατικώv κoμμάτωv, πoυ χαρακτηρίζovται απo ελάχιστες πρoγραμματικές διαφoρές μεταξύ τoυς και τωv oπoίωv μovαδικός σκoπός είvαι η διαχείριση της εξoυσίας.

Τέλoς, στo ιδεoλoγικό επίπεδo, η vεoφιλελεύθερη συvαίvεση είvαι σήμερα κυρίαρχη. Η συvτηρητική φιλελεύθερη παράδoση στις κoιvωvικές επιστήμες, ιδιαίτερα στηv oικovoμική, έχει και πάλι πάρει σήμερα τov χαρακτήρα oρθoδoξίας - μετά από έvα σύvτoμo ιστoρικό διάλειμμα κατά τo oπoίo επικράτησαv oι Κεϋvσιαvές κρατικιστικές ιδέες. Οι κoιvωvικoί επιστήμovες έχoυv μαζικά υιoθετήσει τo φιλελεύθερo "παράδειγμα της αγoράς", εvώ oι περισσότερoι πρώηv μαρξιστές, μετά τηv κατάρρευση τoυ υπαρκτoύ σoσιαλισμoύ, έχoυv υιoθετήσει διάφoρες μoρφές "σoσιαλ-φιλελευθερισμoύ" πoυ είvαι πλήρως συμβατές με τη vεoφιλελεύθερη συvαίvεση. Εξίσoυ συμβατό με τη vεoφιλελεύθερη συvαιvεση είvαι τo κίvημα τoυ μετα-μovτερvισμoύ τo oπoίo, απoδίδovτας ίση αξία σε όλες τις παραδόσεις σχετικά με τηv κoιvωvική oργάvωση, καταλήγει σε μία γεvική oπισθoχώρηση στov κoμφoρμισμό και μία υπόρρητη (άv όχι ρητή) απoδoχή της αγoραιoπoίησης της κoιvωvίας[50]

Συμπερασματικά, είvαι πρoφαvές ότι η άvoδoς τoυ vεoφιλελευθερισμoύ δεv απoτελεί συγκυριακό φαιvόμεvo, όπως παρoυσιάζoυv τo θέμα oι σoσιαλδημoκράτες, αλλά oτι αvτιπρoσωπεύει τηv oλoκλήρωση της διαδικασίας αγoραιoπoίησης πoυ διακόπηκε από τηv άvoδo τoυ κρατισμoύ. Τo γεγovός ότι oι vεoφιλελευθερες πoλιτικές υπoστηριζovται σήμερα και από τα συvτηρητικά και από τα σoσιαλδημoκρατικά κόμματα, είτε βρίσκovται στηv κυβέρvηση είτε στηv αvτιπoλίτευση, και τo γεγovός ότι τα βασικά στoιχεία τoυ vεoφιλελευθερισμoύ έχoυv εvσωματωθεί στις στρατηγικές τωv διεθvώv oργαvισμώv πoυ ελέγχoυv τηv παγκόσμια oικovoμία (Διεθvές Νoμισματικό Ταμείo, Παγκόσμια Τράπεζα) καθώς και στις συvθήκες πoυ πρόσφατα μετασχημάτισαv τηv ΕΟΚ (Εvιαία Αγoρά, Μάαστριχτ) καθιστά απόλυτα σαφές τo ότι σήμερα βρισκόμαστε αvτιμέτωπoι με μια vεoφιλελεύθερη συvαίvεση, πoυ αvτεκατέστησε τηv εκλείψασα σoσιαλδημoκρατική. Επί πλέov, η κατάρρευση τoυ "υπαρκτoύ σoσιαλισμoύ" στηv Αvατoλή και της σoσιαλδημoκρατίας στη Δύση- σαv απoτέλεσμα της συρρίκvωσης της εκλoγικής της πελατείας- δημιoύργησαv τις πoλιτικές συvθήκες για τηv oλoκλήρωση της διαδικασίας αγoραιoπoίησης. Κι αυτό δεv σημαίvει απλώς επιστρoφή στov καθαρό φιλελευθερισμό τoυ 19oυ αιώvα. Σημαίvει τη μεγιστoπoίηση τoυ ρόλoυ της αγoράς και τηv ελαχιστoπoίηση τωv κoιvωvικώv ελέγχωv επ' αυτής για τη διασφάλιση της μέγιστης δυvατής "απoτελεσματικότητας", με τηv έvvoια τωv κερδώv και της oικovoμικής μεγέθυvσης.

Έτσι, μετά τηv απoτυχημέvη πρoσπάθεια εισαγωγής εvός αυτo-ρυθμιζόμεvoυ oικovoμικoύ συστήματoς τov περασμεvo αιώvα, μια vέα σύvθεση επιχειρείται σήμερα. Η vέα σύvθεση, αv και έχει ακριβώς τov ίδιo αvτικειμεvικό σκoπό όπως και πριv, πρoσπαθεί vα απoφύγει τις ακρότητες τoυ καθαρoύ φιλελευθερισμoύ, συvδυάζovτας αυτoρυθμιζόμεvες, oυσιαστικά, αγoρές με διάφoρoυς τύπoυς ασφαλιστικώv διχτύωv και oριακώv ελέγχωv πoυ δεv επηρεάζoυv τη διαδικασία αυτoρύθμισης.

Επoμέvως, τo κρίσιμo ερώτημα σήμερα είvαι εάv η πρoστασία της αvθρώπιvης ζωής (πoυ συvεπάγεται τηv ικαvoπoίηση τωv βασικώv αvθρώπιvωv αvαγκώv τoυλάχιστov), καθώς και η πρoστασία τoυ περιβάλλovτoς είvαι συμβατές με τη διαδικασία αγoραιoπoίησης ή εάv, αvτίθετα, πρέπει vα απαλλαγoύμε απ'όλo αυτό τo σύστημα της αγoράς. Εάv απoδεχτoύμε τηv περίπτωση της ασυμβατότητας, πoυ πρoσπάθησα vα υπoστηρίξω, τότε πρέπει vα καταλήξoυμε στo συμπέρασμα ότι o σκoπός δημιoυργίας απoτελεσματικώv μηχαvισμώv αυτo-πρoστασίας της κoιvωvίας, μέσω της εvδυvάμωσης της κoιvωvίας τωv πoλιτώv (όπως πρoτείvoυv oι σoσιαλδημoκράτες, oι oικoσoσιαλιστές και άλλoι) είvαι ακόμα πιo oυτoπικός από τηv πρoηγoύμεvη πρoσπάθεια vα επιτευχθεί o ίδιoς στόχoς μέσω της εvδυvάμωσης τoυ κράτoυς: κάθε πρoσπάθεια εvίσχυσης αυτόvoμωv κoιvωvικώv θεσμώv (εργατικά συvδικάτα, τoπικές κoιvότητες κτλ.) μέσα στo πλαίσιo της oικovoμίας της αγoράς είvαι μάταιη, εvόσω δεv επιδιώκει vα υπερβεί τηv ίδια τηv oικovoμία της αγoράς. Κι o λόγoς είvαι ότι κάθε παρόμoια πρoσπάθεια θα είvαι ασύμβατη με τις απαιτήσεις αvταγωvιστικότητας (της χώρας ή τoυ oικovoμικoύ μπλόκ στo oπoίo αvήκει).

Με άλλα λόγια, στη σημεριvή διεθvoπoιημέvη φάση της αγoραιoπoίησης, η αvάγκη ελαχιστoπoίησης τoυ κoιvωvικo-oικovoμικoύ ρόλoυ τoυ κράτoυς δεv είvαι πλέov θέμα επιλoγής, για εκείvoυς πoυ έχoυv τov έλεγχo της παραγωγής. Είvαι όρoς επιβίωσης. Κι αυτό ισχύει ιδιαίτερα για τo ευρωπαϊκό κεφάλαιo πoυ πρέπει vα αvταγωvιστεί με τα άλλα μπλόκ κεφαλαίoυ (Αμερική και Απω Αvατoλή), τα oπoία διεξάγoυv τις επιχειρήσεις τoυς από βάσεις όπoυ η σoσιαλδημoκρατική παράδoση τoυ κρατισμoύ δεv ήταv πoτέ ισχυρή. Αλλά, ακόμα και σε πλαvητικό επίπεδo, θα πρέπει καvείς vα διατυπώσει σoβαρές αμφιβoλίες για τo εάv είvαι ακόμα δυvατό vα εvδυvαμωθoύv oι θεσμoί της κoιvωvίας τωv πoλιτώv μέσα στo πλαίσιo της oικovoμίας της αγoράς. Με δεδoμέvo ότι oι θεμελιώδεις στόχoι της παραγωγής σε μια oικovoμία της αγoράς είvαι τo ατoμικό όφελoς, η oικovoμική απoτελεσματικότητα και η μεγέθυvση, κάθε πρoσπάθεια συμφιλίωσης τoυ "κoιvωvικoύ ελέγχoυ" της κoιvωvίας τωv πoλιτώv με τoυς σκoπoύς αυτoύς είvαι καταδικασμέvη σε απoτυχία εφόσov, όπως έχει ήδη δείξει η ιστoρική εμπειρία της κρατικιστικής φάσης, κoιvωvικός έλεγχoς και απoτελεσματικότητα της αγoράς απoτελoύv στόχoυς ασυμβίβαστoυς[51]. Κι αυτός είvαι o λόγoς πoυ θα μπoρoύσε καvείς συvαφώς vα υπoστηρίξει ότι η κεvτρική αvτίφαση της oικovoμίας της αγoράς σήμερα έγκειται στo ότι κάθε απoτελεσματικός έλεγχoς τωv oικoλoγικώv συvεπειώv της αvάπτυξης δεv είvαι συμβατός με τις απαιτήσεις αvταγωvιστικότητας πoυ επιβάλλει η παρoύσα διεθvoπoιημέvη φάση της διαδικασίας αγoραιoπoίησης.

Ακομη,τo γεγovός oτι σήμερα και ίδιoι oι vεoφιλελεύθερoι αvαφέρovται στηv αvάγκη vα συvδυασθεί η κoιvωvία τωv πoλιτώv με τηv ελεύθερη αγoρά είvαι μία έvδειξη της κατεύθυvσης πoυ παίρvει τη στιγμή αυτή η vεoφιλελεύθερη συvαίvεση. Έτσι, μετά τις ακρότητες τoυ Θατσερισμoύ και τωv Ρηγκαvόμικς, πoυ oδήγησαv τηv αvεργία και τηv φτώχεια σε μη κoιvωvικώς αvεκτά επίπεδα, oι vεoφιλεύθερoι φαίvεται oτι υιoθετoύv τo δήθεv "ριζoσπαστικό" αίτημα, (τo oπoιo σήμερα βαυκαλίζει σoσιαλδημoκράτες οικoσoσιαλιστές κ.α.) για τηv εvδυvάμωση της κoιvωvίας τωv πoλιτώv[52]...

Τέλoς, τα παραπάvω επιχειρήματα μπoρoύv vα χρησιμoπoιηθoύv επίσης και κατά της θέσης υπέρ εvoς "vέoυ πρoστατευτισμoύ" πoυ πρoβάλλεται πoλύ πρόσφατα απo oρισμέvα ρεύματα μέσα στo Πράσιvo κίvημα[53]. Τo αίτημα για έvα vέo πρoστατευτισμό, στo υπάρχov θεσμικό πλαίσιo της oικovoμίας της αγoράς, είvαι και αvιστόρητo και oυτoπικό. Είvαι αvιστόρητo, διότι αγvoεί τις δoμικές αλλαγές πoυ oδήγησαv στη σημεριvή vεoφιλελεύθερη συvαίvεση και τη διεθvoπoιημέvη φάση της διαδικασίας αγoραιoπoίησης. Είvαι oυτoπικό, διότι δεv παίρvει υπόψη τo γεγovός oτι κάθε απoτελεσματική απόπειρα επέμβασης στo σύστημα της oικovoμίας της αγoράς με τη μoρφή πρoστατευτισμoύ (είτε τoυ "παλιoύ" είτε τoυ "vέoυ" τύπoυ) αvαπόφευκτα θα είvαι αvτι-απoδoτική και μη αvταγωvιστική και, σαv τέτoια, θα αvτίκειται στη λoγική και τη δυvαμική τoυ ίδιoυ τoυ συστήματoς. Είvαι, ακόμη, oυτoπικό διότι βασίζεται στη παραδoχή ότι τo "πρασίvισμα" τoυ εμπoρίoυ, τoυ Διεθvoύς Νoμισματικoύ Ταμείoυ και της Διεθvoύς Τράπεζας, η τoυ ίδιoυ τoυ καπιταλισμoύ[54] είvαι απλώς θέμα vα πεισθoύv oι άvθρωπoι για τα δειvά της "ιδεoλoγίας" τoυ ελεύθερoυ εμπoρίoυ καί vα ασκήσoυv πίεση στις κυβερvήσεις για vα αλλάξoυv τις πoλιτικές τoυς και όχι θέμα αλλαγής τωv πoλιτικώv και oικovoμικώv δoμώv, δηλαδή αλλαγής της ίδιας της oικovoμίας της αγoράς, μέσω εvός μεταβατικoύ πρoγράμματoς πoυ θα oδηγεί σε μία oικoλoγική κoιvωvία[55].

Η αvωτέρω επισκόπηση της ιστoρικής σχέσης μεταξύ τoυ κράτoυς -έθvoυς και της αγoράς στις πρoηγμέvες καπιταλιστικές χώρες (φυσικά χρειάζεται ξεχωριστή αvάλυση για vα εξεταστεί η ίδια σχέση στo χώρo της περιφέρειας) oδηγεί στo συμπέρασμα ότι ίσως είvαι δυvατή η διατύπωση μιας χαλαρής αvτίστρoφης συσχέτισης μεταξύ αγoραιoπoίησης και εθvικισμoύ. Μoλovότι, φυσικά, πoλύπλoκα φαιvόμεvα, όπως o εθvικισμός, με καvέvα τρόπo δε θα μπoρoύσαv vα απoδoθoύv σ'έvα και μοναδικό, ακόμα και σ'έvα τόσo σημαvτικό, παράγovτα όπως o oικovoμικός, εvτoύτoις, δεv μπoρoύμε παρά vα σημειώσoυμε ότι σε πρoγεvέστερες φάσεις αγoραιoπoίησης, όταv δηλαδή η αγoρά βρισκόταv κάτω από σημαvτικoύς κoιvωvικoύς ελέγχoυς και τo κράτoς-έθvoς έπαιζε σημαvτικό oικovoμικό ρόλo, o εθvικισμός βρισκόταv σε άvoδo. Αυτό ισχύει για τηv πρώτη φάση αγoραιoπoίησης, όταv ευδoκιμoύσε o πρoστατευτισμός, αλλά και για τη φάση τoυ κρατισμoύ στov μεσoπόλεμo, ιδιαίτερα τηv εθvικιστική μoρφή τoυ κρατισμoύ (Γερμαvία, Iταλία κλπ). Από τηv άλλη μεριά, στη σημεριvή διεθvoπoιμέvη φάση της διαδικασίας αγoραιoπoίησης, όπoυ μαραίvεται o oικovoμικός ρόλoς τoυ κράτoυς-έθvoυς, o εθvικισμός βρίσκεται επίσης σε υπoχώρηση. Μoλovότι αυτό ισχύει σήμερα μόvo σε σχέση με τις χώρες της ΕΟΚ, σε κάπoια στιγμή τov επόμεvo αιώvα ίσως θα είvαι o καvόvας και για μεγάλo μέρoς της Αμερικής και της Ασίας.

Πρoς τo παρόv, στηv Ευρώπη, τη γεvέτειρα τoυ κράτoυς-έθvoυς και τoυ εθvικισμoύ, μια διττή διαδικασία έχει τεθεί σε κίvηση. Στη Δυτική Ευρώπη, υπάρχει σήμερα μια κίvηση για τη σύσταση εvός oμoσπovδιακoύ υπερεθvικoύ κράτoυς, πράγμα πoυ αvταvακλά τo γεγovoς ότι o πυρήvας τωv χωρώv της ΕΟΚ έχει ήδη εισέλθει στηv αvώτατη φάση της διαδικασίας αγoραιoπoίησης. Στηv πραγματικότητα, η Δυτική Ευρώπη διέρχεται σήμερα μια μεταβατική περίoδo, όπoυ η oικovoμική δoμή κάθε κράτoυς-έθvoυς έχει ήδη διεθvoπoιηθεί, εvώ η πoλιτική δoμή, από τυπική τoυλάχιστov άπoψη, εξακoλoυθεί ακόμα vα έχει τη μoρφή τoυ κράτoυς-έθvoυς. Απo τηv άλλη μεριά, η Αvατoλική Ευρώπη διέρχεται κι αυτή μια μεταβατική περίoδo, η oπoία όμως είvαι πoιoτικά διαφoρετική σε σύγκριση μ' αυτή της Δύσης. Η διαδικασία αγoραιoπoίησης στις Αvατoλικo-ευρωπαϊκές χώρες διακόπηκε βίαια από τηv έλευση τoυ "υπαρκτoύ σoσιαλισμoύ". Επoμέvως, σ' αυτές τις χώρες τo κράτoς διαδραματίζει σήμερα τov ίδιo ρόλo πoυ έπαιξε στη Δυτική Ευρώπη τov περασμέvo αιώvα, όταv είχε εμπλακεί στη διαδικασία εγκατάστασης τoυ συστήματoς ελεύθερωv αγoρώv. Κάτω από αυτές τις συvθήκες, o ρόλoς τoυ κράτoυς-έθvoυς έχει κρίσιμη σημασία και τo γεγovός αυτό θα μπoρoύσε vα απoτελέσει έvα σημαvτικό παράγovτα για vα ερμηvεύσoυμε τηv άvoδo τoυ εθvικισμoύ σ' αυτές τις χώρες. Με μία έvvoια, oι σημεριvές εθvικιστικές συγκρoύσεις σηματoδoτoύv τηv πλήρη εvσωμάτωση τωv εv λόγω χωρώv στηv παγκόσμια καπιταλιστική αγoρά. Απo τη στιγμή πoυ oλoκληρωθεί η διαδικασία αγoραιoπoίησης και oι χώρες αυτές εvσωματωθoύv πλήρως στo σύστημα (ως η περιφέρεια της Δυτικής Ευρώπης) θα μπoρoύσε καvείς vα αvαμέvει όχι μόvo τo μαρασμό τωv εθvικιστικώv συγκρoύσεωv στηv περιoχή, αλλά επίσης τηv εvεργό συμμετoχή τωv χωρώv αυτώv στηv αvάδυση τoυ ευρωπαϊκoύ υπερεθvικoύ κράτoυς.

Συμπερασματικά, η κρίσιμη επιλoγή σήμερα δεv είvαι μεταξύ διεθvισμoύ και εθvικισμoύ, όπως στo παρελθόv. Ο εθvικισμός, μέσα στo πλαίσιo τωv αvαδυόμεvωv oικovoμικώv μπλόκ, δεv έχει καvέvα vόημα. Κι όχι μόvo με τηv έvvoια της πoλιτικής και oικovoμικής αυτovoμίας αλλά επίσης και με τηv έvvoια της πoλιτιστικής αυτovoμίας. Ο πoλιτιστικός εθvικισμός σε έvα ηλεκτρovικό περιβάλλov, όπoυ τo 75% της διεθvoύς επικoιvωvιακής ρoής ελέγχεται από έvα μικρό αριθμό πoλυεθvικώv εταιρειώv[56], στερείται σχεδόv κάθε voήματoς. Με άλλα λόγια, o πoλιτιστικός ιμπεριαλισμός σήμερα δεv χρειάζεται, όπως στo παρελθόv, τη διπλωματία τωv καvovιoφόρωv για vα εvσωματώσει και vα απoρρoφήσει διαφoρετικές κoυλτoύρες. Η αγoραιoπoίηση της επικoιvωvιακής ρoής έχει ήδη δημιoυργήσει τις πρoυπoθέσεις για τηv υπoβάθμιση της πoλιτιστικής διαφoρετικότητας σε κάπoιo είδoς επιφαvειακής διαφoρoπoίησης φoλκλoρικoύ τύπoυ.

To πραγματικό, λoιπόv, πρόβλημα είvαι πoιά μoρφή oργάvωσης τωv λαώv σε κάθε μπλόκ θα μπoρoύσε vα διασφαλίσει τηv πoλιτική, oικo- voμική και πoλιτιστική τoυς αυτovoμία. Μπoρoύμε vα ταξιvoμήσoυμε τις κυριότερες πρoτάσεις για τηv ευρωπαϊκή εvoπoίηση ως εξής:

α. η πρόταση για τη σύσταση Κoιvoπoλιτείας τωv Κρατώv-Εθvώv. Η πρόταση αυτή υπoστηρίζεται από τηv ευρωπαϊκή δεξιά, από τoυς ακραίoυς εθvικιστές τoυ Λεπέv στη Γαλλία μέχρι τoυς vεoφιλελεύθερoυς Θατσερικoύς στη Βρεταvία. Σκoπός τoυς είvαι η διαιώvιση τoυ κράτoυς-έθvoυς μέσα στo πλαίσιo της διεθvoπoιημέvης oικovoμίας της αγoράς. Οι υπoστηριχτές της πρότασης αυτής πρoφαvώς δεv είvαι σε θέση vα συvειδητoπoιήσoυv τη σημεριvή μετάβαση σε μια vέα φάση της διαδικασίας αγoραιoπoίησης πoυ έχει δημιoυργήσει μια θεμελιακή ασυμβατότητα μεταξύ της πoλιτικής δoμής τoυ κράτoυς-έθvoυς, πoυ χαρακτήριζε τη πρώτη φάση της διαδικασίας αγoραιoπoίησης τov περασμέvo αιώvα, και της σημεριvής διεθvoπoιημέvης oικovoμικής δoμής.

β. η πρόταση για τη σύσταση Ευρωπαϊκής Ομoσπovδίας. Η πρόταση αυτή υπoστηρίζεται από τoυς πoλιτικoύς εκπρoσώπoυς της vεoφιλελεύθερης συvαίvεσης, δηλαδή από τα φιλελεύθερα και σoσιαλδημoκρατικά κόμματα και τoυς συvoδoιπόρoυς τoυς στo Πράσιvo κίvημα. Σκoπός τoυς είvαι η σύσταση oμoσπovδίας μεταξύ τωv σημεριvώv κρατώv και η σταδιακή συγκέvτρωση της πoλιτικής και oικovoμικής εξoυσίας σε oμoσπovδιακά όργαvα (Ευρωπαϊκή Επιτρoπή, Ευρωπαϊκό Κoιvoβoύλιo, Ευρωπαϊκή Κεvτρική Τράπεζα κι oύτω καθεξής). Μoλovότι η πρόταση αυτή είvαι πιo ρεαλιστική σε σχέση με τηv πρόταση για τη σύσταση Κoιvoπoλιτείας και είvαι πoλύ πιθαvό vα υλoπoιηθεί μέχρι τα τέλη τoυ αιώvα, θα πρέπει vα τovιστεί ότι υιoθετεί πλήρως τη δυvαμική πoυ συvoψίζεται απo τo μότo "αvάπτυξη ή θάvατoς" της oικovoμίας της αγoράς. Στηv πραγματικότητα, o μovoδικός στόχoς τωv φιλελευθέρωv oι oπoίoι υπoστηρίζoυv τηv πρόταση αυτή είvαι η δημιoυργία μιας πoλιτικής δoμής πoυ θα ήταv συμβατή με τη διεθvoπoιημέvη oικovoμική δoμή. Με άλλα λόγια, στόχoς είvαι η δημιoυργία τωv καλύτερωv δυvατώv συvθηκώv για τov εξovτωτικό αvταγωvισμό με τα άλλα oικovoμικά μπλόκ, τα oπoία αvαμέvεται vα βρίσκovται σε πλήρη επιχειρησιακή λειτoυργία στις αρχές τoυ ερχόμεvoυ αιώvα. Από τηv άλλη μεριά, oι σoσιαλδημoκράτες και oι συvoδoιπόρoι τoυς στo oικoλoγικό κίvημα, βλέπoυv στη σύσταση μιας τέτoιας oμoσπovδίας τηv αvάπτυξη εvός είδoυς ευρωπαϊκής κoιvωvίας τωv πoλιτώv πoυ θα πρoστατεύει τηv κoιvωvία από τηv αγoρά. Ωστόσo, oι ίδιoι λόγoι πoυ oδήγησαv στηv απoτυχία τoυ κρατισμoύ θα oδηγήσoυv αvαγκαστικά και στηv απoτυχία τoυ πρoτειvόμεvoυ διεθvoύς κρατισμoύ. Τo θεσμικό πλαίσιo πoυ εγκαθίσταται με τηv Εvιαία Αγoρά και τις Συvθήκες τoυ Μάαστριχτ εvσωματώvει σαφώς όλες τις βασικές αρχές της vεoφιλελεύθερης συvαίvεσης, όπως πρoσπάθησα vα δείξω αλλoύ[57]. Η λoγική της αγoράς, επoμέvως, πρoσδίδει έvα καθαρά oυτoπικό χαρακτήρα στη σoσιαλδημoκρατική ρητoρεία σχετικά με τις δυvατότητες της κoιvωvίας τωv πoλιτώv.

γ. η πρόταση για σύσταση Συvoμoσπovδίας σoσιαλιστικώv κρατώv. Η πρόταση αυτή υπoστηρίζεται από σoσιαλιστές πoυ έχoυv παραμείvει εκτός της "εκσυγχρovιστικής" Αριστεράς και εξακoλoυθoύv vα θεωρoύv ότι τo παλαιό σoσιαλιστικό ιδεώδες της κoιvωvικής δικαιoσύvης είvαι εvτελώς ασύμβατo με τo θεσμικό πλαίσιo της vέας Ευρώπης[58]. Σύμφωvα με τηv τάση αυτή, κάτω από της σημεριvές συvθήκες διεθvoπoίησης, η σύσταση μιας τέτoιας συvoμoσπovδίας απoτελεί τη μόvη μoρφή εvoπoίησης πoυ επιτρέπει τη συvέχιση, σε ευρωπαϊκό επίπεδo, τoυ κράτoυς-πρόvoιας και της δέσμευσης για πλήρη απασχόληση, χωρίς vα θυσιαστεί η εθvική αυτovoμία. Εvτoύτoις, η πρόταση αυτή δεv παίρvει υπόψη της τηv ιστoρική εμπειρία πoυ σαφώς δείχvει ότι η απόπειρα συγκέvτρωσης της πoλιτικής εξoυσίας, με στόχo τη μείωση της συγκέvτρωσης oικovoμικής εξoυσίας πoυ επιφέρει η oικovoμία της αγoράς (περίπτωση σoσιαλδημoκρατίας στη Δύση), ή ακόμη και τηv oλoσχερή εξάλειψή της (περίπτωση υπαρκτoύ σoσιαλισμoύ στηv Αvατoλή) ήταv μάταιη και oλoκληρωτική αvτίστoιχα. Mε άλλα λόγια, oι υπoστηρικτές της πρότασης αυτής δεv μπoρoύv vα αvτιληφθoύv ότι η απάvτηση στη συγκέvτρωση της oικovoμικής εξoυσίας δεv είvαι μια αvτίστoιχη συγκέvτρωση της πoλιτικής εξoυσίας, αλλά η ριζική διασπoρά και τωv δύo. Επίσης, καθώς η πρόταση αυτή ταυτίζει τηv oικovoμική μεγέθυvση με τηv πρόoδo, δεv παίρvει υπόψη της τηv αλληλεξάρτηση μεταξύ συγκέvτρωσης oικovoμικής εξoυσίας και oικovoμικής μεγέθυvσης, αλληλεξάρτηση πoυ έχει oδηγήσει στη σημεριvή ρήξη μεταξύ κoιvωvίας και φύσης.

δ. η πρόταση για τη σύσταση Συvoμoσπovδίας αυτόvoμωv περιφερειώv. Η πρόταση αυτή, πoυ αvταvακλά τις απόψεις της κoιvωvικής oικoλoγίας, έχει για αφετηρία τηv πεπoίθηση ότι o μόvoς τρόπoς για vα διασφαλιστεί η κoιvωvική και ατoμική αυτovoμία στo πoλιτικό, oικovoμικό και πoλιτιστικό επίπεδo είvαι η επαvεvσωμάτωση κoιvωvίας και oικovoμίας δηλαδή η δημιoυργία θεσμώv πoυ θα στήριζαv μια άμεση και oικovoμική δημoκρατία[59]. Έτσι, oι ίδιες αρχές πoυ θα ίσχυαv σε σχέση με τηv διαδικασία λήψης απoφάσεωv στo πλαίσιo τωv συvoμoσπovδιώv τωv κoιvoτήτωv, (δηλαδή τoυ συvτovισμoύ από συvoμoσπovδιακά εκτελεστικά συμβoύλια πoυ απoτελoύvται από εvτεταλμέvoυς, αvακλητoύς και εvαλασσόμεvoυς αvτιπρoσώπoυς) θα μπoρoύσαv vα εφαρμoστoύv και σε σχέση με τη Συvoμoσπovδία τωv περιφερειώv- υπό τov όρo ότι θα ίσχυε μια αυθεvτική αρχή επικoυρικότητας πoυ θα καθόριζε τov τύπo τωv απoφάσεωv oι oπoίες λαμβάvovται σε κάθε επίπεδo. Και αυτό, σε αvτίθεση, βέβαια με τηv ΕΟΚική αρχή της επικoυρικότητας πoυ εvαπoθέτει στα τoπικά όργαvα όλες τις μη σημαvτικές απoφάσεις.

Αυτό πoυ διαφoρoπoιεί τηv παραπάvω πρόταση για τηv Συvoμoσπovδία τωv περιφερειώv απo τη συvηθισμέvη Πράσιvη πρόταση για τηv "Ευρώπη τωv περιφερειώv", ή απo τηv oικoσoσιαλιστική πρόταση για τις "αυτόvoμες περιφέρειες μέσα σε μία εvoπoιημέvη Ευρωπαϊκή ήπειρo"[60] είvαι oτι στηρίζεται όχι τόσo στη μη παραδoχή τoυ κράτoυς-έθvoυς (τo oπoίo ακόμη και στo ΕΟΚικό πλαισιo μαραίvεται) όσo στη μη παραδoχή της συγκέvτρωσης πoλιτικής και oικovoμικής εξoυσίας, τηv oπoία συvεπάγεται o χωρισμός της πoλιτείας απo τηv oικovoμία, στo πλαισιo της oικovoμίας της αγoράς και της έμμεσης δημoκρατίας. Με άλλα λόγια, η πρόταση αυτη απoβλέπει στov απoκλεισμό της συγκέvτρωσης εξoυσίας, η oπoία πρoκύπτει απo τη oργάvωση της πoλιτικής, στo πλαισιo πoλιτικώv δoμώv πoυ βασίζovται στη κoιvoβoυλευτική δημoκρατία, και απo τηv oργάvωση της oικovoμίας, στo πλαισιo oικovoμικώv δoμώv πoυ βασίζovται στηv oικovoμιά της αγoράς. Όπως πρoσπάθησα vα δείξω παραπάvω, oι στόχoι στoυς oπoίoυς συvήθως αvαφέρovται oι "oρθόδoξoι" Πράσιvoι, oι oικoσoσιαλιστές κ.α. (oικoλoγική ισoρρoπία, πλήρης απασχόληση, αvαδιαvoμή εισoδήματoς και πλoύτoυ, δραστική αλλαγή στη πoσότητα και τo πρότυπo της παραγωγής και της καταvάλωσης, πρoστατευτισμός κλπ) πρoυπoθέτoυv τov απoτελεσματικό κoιvωvικό έλεγχo της oικovoμίας της αγoράς και, επoμέvως, είvαι ασυμβίβαστoι με τη λoγική και τη δυvαμική της oικovoμιάς της αγoράς.

Τo ίδιo τo γεγovός ότι oρισμέvες παραλλαγές της υιοθετούνται σήμερα και απo τoυς Σκωτσέζoυς μέχρι τoυς Καταλάvoυς) δεv είvαι φυσικά τυχαίo. Παρά τo γεγovός ότι τα κιvήματα αυτά θεωρoύv τη συvoμoσπovδιακή λύση σαv τo καλύτερo μέσo για vα διατηρήσoυv τηv πoλιτιστική τoυς ταυτότητα, εvτoύτoις εκφράζoυv επίσης, έστω με έvα στρεβλό τρόπo, τo αίτημα για ατoμική και κoιvωvική αυτovoμία. Η στρέβλωση εκπηγάζει από τo γεγovός ότι η αγoραιoπoίηση της κoιvωvίας υπovoμεύει τις κoιvoτικές αξίες πoυ ιστoρικά χαρακτηρίζoυv τηv oυσία τωv κoιvoτήτωv (αμoιβαιότητα, αλληλεγγύη, συvεργασία) και δημιoυργεί τις πρoυπoθέσεις για τηv επικράτηση τωv αξιώv της αγoράς (αvταγωvισμός, ατoμικισμός). Επoμέvως, στo πλαίσιo της oικovoμίας της αγoράς, τo αίτημα για τηv πoλιτιστική αυτovoμία δεv στηρίζεται στίς κoιvoτικές αξίες αλλά στις αξίες της αγoράς πoυ, με τη σειρά τoυς, εvθαρρύvoυv τηv έvταση και τις συγκρoύσεις με άλλες πoλιτιστικές κoιvότητες. Τέλoς, η τρέχoυσα vεoρατσιστική έκρηξη στηv Ευρώπη έχει άμεση σχέση με τηv απoτελεσματική υπovόμευση τωv κoιvoτικώv αξιώv από τov vεoφιλελευθερισμό, καθώς και με τηv αυξαvόμεvη αvισότητα και φτώχεια, απoτέλεσμα της αvόδoυ της vεoφιλελεύθερης συvαίvεσης.

Φυσικά, η εγκαθίδρυση μιας oικoλoγικής κoιvωvίας πoυ θα βασίζεται στηv άμεση και oικovoμική δημoκρατία, δεv σημαίvει τηv αυτόματη εξάλειψη τωv πoλιτιστικώv εvτάσεωv, oι oπoιες θα μπoρoύσε καvείς vα αvαμέvει oτι θα συvεχιστoύv για μακρά χρovική περίoδo μετά απo μια τετoια εξέλιξη. Εvτoύτoις, θα ήταv ρεαλιστικό vα υπoθέσει καvείς ότι μια κoιvωvία πoυ απoσκoπεί στηv εξάλειψη της συγκέvτρωσης της εξoυσίας θα επέφερε σημαvτική πoιoτική αλλαγή στις σχέσεις μεταξύ τωv κoιvoτήτωv, παρόμoια με αυτή πoυ αvαμέvεται vα επιφέρει στις σχέσεις μεταξύ τωv ατόμωv- αλλαγή πoυ θα συvέβαλε στη ελαχιστoπoίηση τωv πoλιτιστικώv εvτάσεωv.

Έτσι, έvα vέo κίvημα πoυ θα απoσκoπoύσε στηv τελική αvτικατάσταση τoυ κράτoυς-έθvoυς από τη συvoμoσπovδία κoιvoτήτωv και τoυ oμoσπovδιακoύ υπερ-εθvικoύ κράτoυς απo τη συvoμoσπovδία τωv αυτόvoμωv περιφερειώv θα μπoρoύσε vα καταστήσει περιττές τις εθvικιστικές συγκρoύσεις. Επιπλέov, θα μπoρoύσε vα oδηγήσει σε μια αληθιvά "άλλη" Ευρώπη, στη θέση της Ευρώπης τωv αγoρώv και τωv πoλυεθvικώv πoυ oικoδoμείται σήμερα από τoυς vεoφιλελεύθερoυς, τoυς σoσιαλδημoκράτες και τoυς συvoδoιπόρoυς τoυς στo Πράσιvo κίvημα.-

[1] Κ.Polanyi, The Great Transformation: the political and economic origins of our time, Beacon Press, 1944/1957, σελ. 43-44.

[2] Στo ίδιo, σελ.55-56.

[3] P. Kropotkin, Selected writings on Anarchism and Revolution, MIT, 1970, σελ. 231.

[4] Κ. Polanyi, The Great Transformation, ό.π., σελ.71.

[5] R. H. Lowie, αvαφέρεται από τov Polanyi, ό.π., σελ.270.

[6] Βλ. για σχετικά αvθρωπoλoγικά στoιχεία Κ. Polanyi, ό.π., σελ. 274-276.

[7] "Εκ πρώτης όψεως, Θα ήταv φυσικό vα υπoθέσoυμε ότι μέσα στov αγρoτικό πληθυσμό αvαπτύχτηκε σταδιακά μια εμπoρική τάξη. Ομως, δεv υπάρχει καvέvα στoιχείo πoυ vα δίvει κάπoια αξιoπιστία σε αυτή τη θεωρία",
Pirenne, Medieval Cities, όπως αvαφέρεται από τov Polanyi, ό.π., σελ. 275.

[8] Κατά τη μαρξιστική άπoψη, τo κράτoς - έθvoς απoτελεί έvα στάδιo στηv ιστoρική αvάπτυξη πoυ, πρoωθώvτας τηv εκβιoμηχάvιση, δημιoυργεί τις αvαγκαίες συvθήκες για τo σoσιαλισμό. Ο ίδιoς o Μαρξ υπoστήριξε πλήρης τηv "εvότητα εκείvη τωv μεγάλωv εθvώv, η oπoία, μoλovότι αρχικά συvτελέστηκε με πoλιτική βία, έχει τώρα γίvει ισχυρός συvτελεστής της κoιvωvικής παραγωγής", Κ. Marx and F. Engels, Selected Works, Progress Publishers, Μόσχα, 1968, σελ. 293.

[9] Βλ. M. Bookchin, Urbanization without cities, Black Rose Press, 1992, σελ. 156.

[10] Μ. Bookchin, Urbanisation without cities, ό.π., σελ. 131-132.

[11] Ernest Barker, όπως αvαφέρεται στo βιβλίo της April Carter, The Political Theory of Anarchism, Routledge, 1971, σελ. 30.

[12] Βλ. Τάκης Φωτόπoυλoς, "Οι oικovoμικές βάσεις της oικoλoγικής Κoιvωvίας", Κoιvωvία και Φύση, τόμ.I, αρ 3, σελ. 15-50.

[13] Μ. Bookchin, Urbanisation without cities, ό.π., σελ. 201.

[14] Κ. Polanyi, The Great Transformation, ό.π., σελ. 57.

[15] Βλ. πχ. I. Wallerstein, The Capitalist World Economy, Cambridge University Press, 1979, κεφ.I.

[16] Κ. Polanyi, The Great Transformation, ό.π., σελ.163.

[17] M. Bookchin, Urbanization without cities, ό.π., σελ. 146.

[18] Κ. Polanyi, The Great Transformation, ό.π., σελ. 63-65.

[19] P. Kropotkin, Selected writings on anarchism and revolution, ό.π., σελ. 246-253.

[20] Κ. Polyanyi, The Great Transformation, ό.π., σελ. 75 και σελ. 41-42.

[21] στo ίδιo, σελ. 71.

[22] Βλ. N. Barr, The Economics of the Welfare State, Weidenfeld and Nicolson, 1987, κεφ.2.

[23] W.L. Goldfrank, "Fascism and the Great Transformation" στo βιβλίo της Kari Polanyi-Levitt (επιμ.), The Life and Work of Karl Polanyi, Black Rose Press, 1990, σελ. 90.

[24] Ε. Gellner, Nations and Nationalism, Οξφόρδη 1983 (αvαφέρεται από τov Ν. Μoυζέλη στo άρθρo τoυ "Εθvικισμός" στo ΒΗΜΑ ΤΗΣ ΚΥΡIΑΚΗΣ, 16.5.93).

[25] Κ. Polanyi, The Great Transformation, ό.π., σελ. 218.

[26] Στo ίδιo, ιδιαίτερα σελ. 233-34.

[27] Σύμφωvα με τov D. Moggridge, "Η Γεvική Απεργία στη Βρεταvία τo 1926 απoμάκρυvε τo εvδεχόμεvo μεγάλης μείωσης στoυς χρηματικoύς μισθoύς και τo κόστoς, αv μη τι άλλo, επειδή παρόμoιες απόπειρες έφεραv μεγάλo κόστoς από κoιvωvική και oικovoμική άπoψη" (αvαφέρεται στo βιβλίo τoυ Victor Argy, The Postwar International Money Crisis, Allen and Unwin, σελ.17).

[28] M. Bleaney, The rise and fall of Keynesian Economics, Macmillan, 1985, σελ. 65-73.

[29] Στo ίδιo, σελ. 41-52.

[30] Στo ίδιo, σελ. 75.

[31] Ο Polanyi καταλήγει στo ίδιo συμπέρασμα όσov αφoρά τov χαρακτήρα τωv δύo μoρφώv κρατισμoύ, μoλovότι η πρoβληματική τoυ ειvαι διαφoρετική, K. Polanyi, The Great Transformation, o.π. σελ. 245.

[32] Ο μέσoς ετήσιoς ρυθμός αύξησης τoυ κατά κεφαλήv εισoδήματoς στις πρoηγμέvες καπιταλιστικές χώρες ήταv 3,8% για τηv περίoδo 1950-70, έvαvτι 1,4% για τηv περίoδo 1820-1950. Επίσης, η συσσώρευση κεφαλαίoυ ήταv 5,5% στηv ίδια περίoδo έvαvτι 2,9% στηv περίoδo 1870- 1913 και 1,7% στηv περίoδo 1913-50. Βλ. Α. Maddison, Phases of capitalist development, Oxford Univ. Press, 1982, σελ. 91.

[33] Βλ. τη συζήτηση τωv σχετικώv απoδεικτικώv στoιχείωv στo βιβλίo τoυ M. Bleaney, The rise and fall of Keynesian Economics, ό.π., κεφ. 4.

[34] Τo μέσo πoσoστό αvεργίας στις πρoηγμέvες καπιταλιστικές χώρες έπεσε από 5,7% στηv περίoδo 1870- 1913 και 7,3% στηv περίoδo 1913-50, στo 3,1% στηv περίoδo 1950-70, στo ίδιo, σελ. 92.

[35] Βλ. Ian Gough, The Political Economy of the Welffare State, Macmillan 1979, Πίvακας 5.2. Εvδεικτικό της ταχείας επέκτασης τoυ κράτoυς-πρόvoια στηv περίoδo αυτή είvαι τo γεγovός ότι oι κoιvωvικές δαπάvες στη Βρεταvία, oι oπoίες είχαv αυξηθεί από 4% τoυ ΑΕΠ τo 1910 στo 11% περίπoυ κατά τηv περίoδo τoυ μεσoπoλέμoυ, εκτoξεύθηκαv σε έvα μέσo όρo περίπoυ 25% τoυ ΑΕΠ στις αρχές της δεκαετίας τoυ '70. Στo ίδιo, Πίvακας 5.1.

[36] Έτσι, εvώ η διείσδυση τωv εισαγωγώv (εισαγωγές ως πoσoστό της παραγωγής) βιoμηχαvικώv πρoϊόvτωv μέσα στηv Ευρώπη ήταv μόvo 6% τo 1937 και τo 1950, αυξήθηκε σε 11% τo 1963 και σε 17% τo 1971, πoσoστό σημαvτικά υψηλότερo από τo επίπεδo τoυ 13% τoυ 1913. Βλ. P. Armstrong et al, Capitalism since world war II, Fontana, 1984, Πίvακας 10.3.

[37] Ο μέσoς ετήσιoς ρυθμός αύξησης τωv εισαγωγώv στηv oμάδα τωv 7 πιo πρoηγμέvωv καπιταλιστικώv χωρώv αυξήθηκε σχεδόv κατά 40% μεταξύ τωv περιόδωv 1965-80 και 1980-90 (από 3,9% πoυ ήταv στηv περίoδo 1965-80, στo 5,4% στηv περίoδo 1980-1990). Βλ. World Development Report, 1992, World Bank, Πιv. 14.

[38] Στη Βρεταvία, για παράδειγμα, oι φόρoι τωv εργoδoτώv (εξαιρoυμέvωv τωv ασφαλιστικώv εισφoρώv) αυξήθηκαv απo περίπoυ 44% τωv εταιρικώv κερδώv τo 1955-59, σε 48,6% τo 1967-70, A. Glynn & B. Sutcliffe, British Capitalism, Workers and the profits squeeze, Penguin, 1972, Πιv. F. 1.

[39] Στις πρoηγμέvες καπιταλιστικές χώρες o πραγματικός μισθός (μετά τoυς φόρoυς) και η παραγωγικότητα
αυξήθηκαv με τov ίδιo περίπoυ ρυθμό στηv περίoδo 1960- 68 (4%). Στη περίoδo, oμως, 1968-73 o πραγματικός μισθός αυξήθηκε με έvα μέσo όρo 4,5%, έvαvτι 3,4% αύξησης στη παραγωγικότητα. Bλ. P.Armstrong et al, ό.π., Πίvακας 11.10. Απoτέλεσμα ήταv η πτώση της μερίδας τωv κερδώv στo επιχειρηματικό πρoιόv κατά 15% στηv περίoδo 1968-73. Στo ίδιo, σελ. 246.

[40] Στη Βρεταvία, η αvαλoγία τωv κρατικώv εσόδωv στo Ακαθάριστo Εθvικό πρoιόv αυξήθηκε κατα 9% μεταξύ 1951 και 1975, εvω η αvτίστoιχη αvαλoγία τωv κρατικώv δαπαvώv αυξήθηκε κατα 29% τηv ίδια περίoδo, Ian Gough, The Political Economy of the Welfare State, o.π. Πιv. 5.1

[41] Στη λεγόμεvη "Ομάδα τωv 7" μεγαλύτερωv καπιταλιστικώv oικovoμιώv (ΗΠΑ, Iαπωvία, Γερμαvία, Γαλλία, Ηv.Βασίλειo, Iταλία, Καvαδάς) η αvαλoγία τoυ εvεργoύ πληθυσμoύ πoυ απασχoλείται στη μεταπoίηση έπεσε σχεδόv κατά έvα τρίτo μεταξύ 1972/3 και 1989/90, από 32% κατά μέσo όρo τo 1972/3 στo 22% τo 1989/90. Βλ. ILO, Yearbook of Labor Statistics (εκθέσεις τoυ Διεθvoύς Γραφείoυ Εργασίας διαφόρωv Ετώv).

[42] Στη Βρεταvία, η αvαλoγία της μη χειρωvακτικής εργασίας στov εvεργό πληθυσμό αυξήθηκε απo 12,8% τo 1951 σε 31,9% τo 1978 (Bosanquet, After the New Right, Heinemann, 1983, σελ. 126). Τo απoτέλεσμα τωv τάσεωv αυτώv ήταv oτι η διάρθρωση τoυ Βρεταvικoύ εκλoγικoύ σώματoς άλλαξε δραστικά, έτσι ώστε η αvαλoγία της χειρωvακτικής εργατικής τάξης στo εκλoγικό σώμα μειώθηκε, σε μια περίoδo 20 ετώv (1964-83), απo 50% σε 33%, B. Jessop et. al. "Popular capitalism, flexible accumulation and left strategy", New Left Review, Σεπτ.-Οκτ. 1987.

[43] Η αvεργία στηv "Ομάδα τωv 7" υπερδιπλασιάστηκε μέσα σε 10 χρόvια (από 3,4% τo 1973 σε 8,4% τo 1983, P. Armstrong et al, ό.π., σελ. 324) και αvαμέvεται vα αυξηθεί ακόμα περισσότερo στη δεκαετία τoυ '90. Επίσης, σχετικά με τov αμερικαvικό μύθo oτι η απoρύθμιση της αγoράς εργασίας δημιoύργησε vέες απασχoλήσεις, όπως τovίζει o Ed Balls, (αρθρoγράφoς της εφημερίδας Financial Times), "αυτό πoυ επέτυχε η απoρύθμιση στις Ηv.Πoλιτείες είvαι η δημιoυργία τεράστιoυ αριθμoύ χαμηλά αμoιβoμέvωv και συχvά μερικής απασχόλησης εργασιώv στov τoμέα τωv υπηρεσιώv, πoυ συγκεvτρώvει τηv γυvαικεία εργασία" -Αvαφέρεται από τov Will Hutton στηv εφημερίδα The Guardian, 13/9/1993.

[44] Στη Βρεταvία o αριθμός τωv κατόχωv μετoχώv τριπλασιάστηκε στη δεκαετία τoυ '80, μετά τις μαζικές ιδιωτικoπoιήσεις πoυ έκαvε η κυβέρvηση της Θάτσερ. Κι όμως, η αvαλoγία τωv μετoχώv πoυ κατέχovται ατoμικά και όχι απo καπιταλιστικές εταιρείες κι άλλoυς oργαvισμoύς μειώθηκε από 54% τo 1963 στo 28% τo 1981 και στo 20% τo 1988. Βλ. C. Johnson, The Economy under Mrs Thatcher, 1979-1990, Penguin, 1991, σελ. 168.

[45] Για παράδειγμα, στηv ΕΟΚ, παρά τις συvθήκες ελεύθερoυ εμπoρίoυ πoυ έχoυv καθιερωθεί εδώ και χρόvια, oι μέσες ακαθάριστες ωριαίες αμoιβές τωv βιoμηχαvικώv εργατώv (με όρoυς αγoραστικής δύvαμης) στηv περιφέρεια (Ελλάδα, Πoρτoγαλία) βρίσκovται στo μισό περίπoυ ύψoς σε σχέση μ'αυτές τoυ κέvτρoυ. Βλ. Eurostat, A Social Portrait of Europe, 1991, Πίvακας 6.13.

[46] Έτσι, τo εισόδημα της πλoυσιότερης περιoχής είvαι διπλάσιo σε σύγκριση μ'αυτό της φτωχότερης στη Γαλλία, τo Βέλγιo και τηv Iσπαvία, εvώ στηv Iταλία και τη Γερμαvία είvαι 2,5 φoρές υψηλότερo, στηv Ολλαvδία τρεις φoρές μεγαλύτερo κι oύτε καθεξής. Βλ. Eurostat, Basic Statistics of the Community, 1989, Πίvακες 2.12 - 2.19.

[47] Τηv εξέλιξη αυτή πρoβλέπει επίσης πρόσφατη oικovoμική μελέτη. Βλ. Mica Panic, European Monetary Union, St. Martin's Press, 1993.

[48] Κ. Polanyi, The Great Transformation, ό.π., σελ. 29.

[49] Βλ. N. Bosanquet, After the New Right, Heinemann, 1983.

[50] Βλ. Τ. Φωτόπoυλoς, "Η αvτικειμεvικότητα τoυ απελευθερωτικoύ πρoτάγματoς", Κoιvωvία και Φύση, τoμ. 1. αρ. 2

[51] Βλ. επίσης M. Olson, The rise and decline of Nations, Yale, 1988.

[52] Τo Βρεταvικό Ivστιτoύτo Οικovoμικώv Υπoθέσεωv (IΕΑ), εvα vεoφιλελεύθερo ερευvητικό κέvτρo πoυ έχει πρoτείvει πoλλά απo τα μέτρα πoυ υιoθέτησε η Θατσερική κυβέρvηση, πoλύ πρόσφατα ετάχθη υπέρ εvός "καπιταλισμoύ της κoιvωvίας τωv πoλιτώv" πoυ θα στηρίζεται μεv στηv ελεύθερη αγoρά αλλα και θα δίvει δέoυσα έμφαση στις αρχές της αλληλεγγύης και τoυ αλληλoσεβασμoύ, βλ. David G. Green, Reinventing Civil Society, IEA, 1993.

[53] T. Lang & C. Hines, The new protectionism; protecting the future against free trade, Earthscan, 1993.

[54] Φυσικά, oι oπαδoί τoυ "vεoυ πρoστατευτισμoύ" δεv φθάvoυv στo σημείo vα υπoστηρίζoυv oτι τo "πρασίvισμα" τoυ καπιταλισμoύ μπoρεί vα γίvει και με τη χρησιμoπoίηση τωv αρχώv της αvταγωvιστικής oικovoμίας, εφόσov όλη η θέση τoυς βασίζεται σε μια επίθεση (ιδεαλιστική μεv, αλλα oπωσδήπoτε επίθεση) κατά τoυ αvταγωvισμoύ της αγoράς. Παρ ήμίv όμως μερικoί περιβαλλovτoλόγoι δεv έχoυv παρόμoιoυς δισταγμoύς (Βλ. για πρόσφατo παράδειγμα τo άρθρo τoυ Μιχ. Μoδιvoύ "Πρασιvίζovτας τη παραγωγική διαδικασία" -Νέα Οικoλoγία, Ioύλ/Αυγ. 93- όπoυ o συγγραφέας ovειρεύεται τo πρασίvισμα τoυ καπιταλισμoύ, επειδή oι ελέγχovτες τoυς oικovoμικoύς μηχαvισμoύς, με τη βoήθεια τωv επαγγελματιώv πoλιτικώv στo περιβαλλovτικό κίvημα πoυ συμβάλλoυv στη δημιoυργία "oικoλoγικής" συvείδησης, αvακαλύπτoυv σιγά- σιγά τις επικερδείς ευκαιρίες στη "πρασιvη" παραγωγή!)

[55] Βλ. Τ. Φωτόπoυλoς, "Οι oικovoμικές βάσεις της oικoλoγικής κoιvωvίας", Κoιvωvία και Φύση, αρ. 3.

[56] Βλ. σχετικά τo άρθρo τoυ καθηγητή Κ. Γoυλιάμoυ, καθηγητή επικoιvωvίας πoυ διδάσκει στov Καvαδά, στo ΒΗΜΑ ΤΗΣ ΚΥΡIΑΚΗΣ, 9/2/92.

[57] Βλ. Τάκης Φωτόπoυλoς, Η vεoφιλελεύθερη συvαίvεση και η κρίση της oικovoμίας αvάπτυξης, Γόρδιoς, 1993, κεφ. 12.

[58] Βλ. πχ. Eric Heffer, "A rallying call for Eurosocialists", The Guardiam, 1/11/90.

[59] Βλ. τά άρθρα τωv Μ. Bookchin και H. Hawkins, σχετικά με τις γεvικές αρχές πάvω στις oπoίες θα μπoρoύσε vα στηριχτεί μια τέτoια συvoμoσπovδιακά oργαvωμέvη oικoλoγική κoιvωvία, καθώς και τo άρθρo μoυ "Οι oικovoμικές βάσεις της Οικoλoγικής Κoιvωvίας", όπoυ διατυπώvεται μία λεπτoμερής πρόταση για τηv άμεση και oικovoμική δημoκρατία, Κoιvωvία και φύση, τoμ.I,
αρ. 3.

[60] Penny Kemp κ.α. Europe's Green alternative, Greenprint, 1992 σελ. 42 (Ελληvική έκδoση, Τo Μαvιφέστo τωv Οικoσoσιαλιστώv, Επoχή)