(Η
παρακάτω συνέντευξη
έχει
δημοσιευθεί στα
τεύχη
7-8 και 9 του
περιοδικού
"Υγεία για
Όλους")
Συνέντευξη του
Τάκη Φωτόπουλου στον Π. Κουμεντάκη για το περιοδικό "Υγεία Για Όλους"
Ερ. Ποιες είναι κατά τη γνώμη σας
οι βασικές αιτίες για τη σύγχρονη πολυδιάστατη κρίση;
Απ. Κατ’ αρχην, οπως σωστά
παρατηρήσατε, η σημερινή κρίση ειναι πολυδιαστατη. Ειναι, πρωτον, οικονομική, οπως φανερώνει το γεγονός της συνεχούς συγκέντρωσης
οικονομικής δύναμης τοσο στον Βορρά και στον Νότο οσο και μεταξυ Βορρά και
Νότου. Χαρακτηριστικά, οι 500 μεγαλύτερες επιχειρησεις στον κοσμο απασχολουν
μονο το 5% του παγκοσμιου πληθυσμού, αλλα ελέγχουν το 25% της παγκοσμιας
παραγωγης και το 42% του πλουτου του πλανητη.Τα τελευταια 30 χρονια η
συγκεντρωση αυτη επιταχυνθηκε, οπως φανερωνει το γεγονος οτι σημερα το
πλουσιοτερο 20% του πλανητη ειναι 78 φορες πιο πλουσιο απο το φτωχοτερο 20%,
εναντι 30 φορες το 1960. Ειναι δευτερον οικολογική, οπως φανερωνει η
συνεχης χειροτερευση των μεγαλων οικολογικων προβληματων, π.χ. το αποτελεσμα
του θερμοκηπίου, η αποψιλωση των δασων που ηδη οδηγησε στην πρωτη μειζονα
οικολογικη καταστροφη στην Νοτιοανατολικη Ασια (το περίφημο οικονομικό θαυμα
στις“ασιατικες Τίγρεις” αποδειχθηκε ενας ιδιαίτερα καταστροφικός μύθος) την
επιταχυνομενη εξαφανιση των ειδων κλπ. Ειναι τριτον κοινωνική, οπως
δειχνει η συνεχης εκρηξη της εγκληματικοτητας, της εξαπλωσης των ναρκωτικών
(για τα οποια διαφοροι “προοδευτικοι” εισηγουνται τωρα την πληρη
νομιμοποιηση τους, οχι για να μειωσουν την εξαπλωση τους, αλλα για να
μειωσουν την συναφη εγκληματικοτητα) κλπ. Ειναι τεταρτον πολιτική,
οπως δειχνει η συνεχης φθορά της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας, η
απομάκρυνση μεγαλων λαικών στρωματων απο τα κομματα και την εκλογικη
διαδικασία και η συγκεντρωση πολιτικής εξουσίας σε ολοενα και λιγοτερα
χερια επαγγελματιών πολιτικών και τεχνοκρατών, τελευταία, σε υπερ-εθνικο
επίπεδο (50% των νομοθετικων αποφασεων παιρνονται σημερα στις Βρυξελλες και
οχι στα κρατη-μελη). Ειναι τελος, πολιτιστική, οπως φανερωνει η
παγκοσμια ομογενοποιηση της κουλτουρας που επιβαλλουν τα Αμερικανικά κυριως
δικτυα που ελεγχουν την τηλεόραση, τον κινηματογράφο και τα βίντεο σε
ολοκληρο τον κοσμο.
Οι επι μερους αιτιες που μπορούν
να εξηγησουν την πολυδιαστατη αυτη κριση αναγονται τελικα σε μια κοινη
γενική αιτία: την συγκεντρωση εξουσίας σε ολα τα επίπεδα, την οποία επιφερει
το σημερινό θεσμικο πλαισιο της οικονομίας της αγοράς και της
αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας. Ετσι, οσον αφορα την οικονομική κρίση, μπορει
ευκολα να δειχθει οτι η δυναμική της οικονομίας της αγορας που εγκαθιδρυθηκε
δυο περιπου αιωνες πριν στην Ευρωπη και μετα εξαπλωθηκε σε ολο τον κοσμο,
αναπόφευκτα οδηγει στην συνεχη επέκταση της και την εντεινομενη συγκεντρωση.
Και αυτο, διοτι αυτοι που ελεγχουν την οικονομια της αγορας παντα πιεζαν για
την παραπερα “αγοραιοποίηση” της οικονομίας, δηλαδη για την ελαχιστοποιηση
των κοινωνικών ελεγχων πανω στις αγορες, οι οποιοι μειωναν την
ανταγωνιστικότητα τους. Απο την αλλη μερια, η υπολοιπη κοινωνία βρισκοταν
παντα σε ενα αγωνα αυτο-προστασίας της, δηλ. προστασίας της εργασίας και του
περιβάλλοντος. Στον αγωνα αυτο, κατα κανόνα, εβγαιναν νικητες οι ελιτ που
ελεγχουν την οικονομια της αγορας και αυτο συμβαινει ιδιαιτερα σημερα, οταν
μετα την καταρρευση του κρατικιστικου σοσιαλισμού, το κρατος επαυσε παντου
να παιζει τον ρολο προστασίας της κοινωνιας απο τις δυναμεις της αγορας,
οπως περοσπαθησε να κανει με καποια σχετική, άλλα προσκαιρη, επιτυχια στην
μεταπολεμική περιοδο μεχρι τα μεσα της δεκαετιας του ‘70.
Αντιστοιχα, η οικολογική κριση
μπορει επισης ν αναχθει στην σημερινη συγκεντρωση οικονομικής δυναμης. Τοσο
το παραγωγικο οσο και το καταναλωτικο προτυπο καθοριζονται αποφασιστικά απο
την κατανομη εισοδηματος και πλουτου. Οσο πιο ανιση ειναι η κατανομη αυτη,
δηλ. οσο μεγαλυτερη η συγκεντρωση, τοσο τα συνακολουθα παραγωγικά και
καταναλωτικα προτυπα γινονται πιο οικο-καταστροφικά. Για παραδειγμα, οι 7
πλουσιοτερες χωρες στον κοσμο, οπου ζει μονο το 12% του παγκοσμιου
πληθυσμού, ειναι η αιτια για το 42% των εκπομπων που συντεινουν στο
αποτελεσμα του θερμοκηπίου. Συγχρονως, το γεγονος οτι 80% της αγροτικης γης
στον Νοτο κατεχεται απο το 3% του πληθυσμου τους ειναι βασικη αιτια που ωθει
τους ακτημονες αγροτες στις χωρες αυτες να καταστρεφουν τα δαση και το
περιβαλλον γενικοτερα για να εξασφαλισουν την επιβιωση τους.
Παραλληλα, η κοινωνική κριση (εκρηξη
της εγκληματικοτητας, της καταχρησης ναρκωτικων κλπ) επισης αναγεται αμεσα
στην συγκεντρωση οικονομικης δυναμης. Το γεγονός οτι η αυξηση της
εγκληματικοτητας αφορα κυριως τα εγκληματα κατα της περιουσιας δεν ειναι
τυχαιο, διοτι τα εγκληματα αυτα ακριβως εκφραζουν την αντιφαση μεταξύ των
καταναλωτικών αξιων που ειναι σημερα κυριαρχες στην οικονομια της αγορας και
της παραλληλης περιθωριοποιησης τεραστιων τμηματων του πληθυσμού--περιθωριοποιηση
που επιβαρυνει η παραλληλη αβεβαιοτητα για το μελλον, την οποια ενισχυει η
εκρηξη της ανεργιας και της υπο-απασχολησης που επιβαλλουν οι αναγκες της
ανταγωνιστικοτητας στη σημερινη διεθνοποιημενη οικονομια της αγορας.
Τελος, η πολιτικη και πολιτιστικη
κριση ειναι επισης συνεπειες της συγκεντρωσης εξουσιας στο οικονομικο και
πολιτικο επιπεδο. Η αποξενωση ιδιαιτερα του μεσου πολιτη απο την πολιτικη
διαδικασια ειναι αμεσο αποτελεσμα του γεγονότος οτι σημερα δεν ειναι καν
ελευθερος καθε 4 χρονια οποτε υποτιθεται οτι ασκει το δημοκρατικο του
δικαιωμα, εφοσον το μεν αποτελεσμα της εκλογικης αναμετρησης ειναι
περιχαρακωμενο απο τις οικονομικες και πολιτικές ελιτ που ελεγχουν τα ΜΜΕ ,
οι δε ‘επιλογες’ του εκλογικου σωματος μοιαζουν περισσοτερο με καλλιστεια
παρα με πραγματικες επιλογες εφοσον ολα τα κομματα εξουσιας σημερα στηριζουν
τις ιδιες πολιτικες που επιβαλλονται απο την διεθνοποιημενη οικονομια της
αγορας και εκφραζουν την νεοφιλελευθερη συναινεση.
Ερ. Πως συνδεετε την αναλυση σας της σύγχρονης κρίσης με το
όραμα της περιεκτικής δημοκρατίας και πως καταλήξατε σε αυτη τη νεα
προβληματική για την αντιμετώπιση της σύγχρονης πολυδιαστατης κρίσης;
Απ.
Το όραμα της περιεκτικής δημοκρατίας απορρεει λογικά απο την ανάλυση για τα αίτια της
σημερινής πολυδιαστατης κρίσης. Εαν δεχθούμε οτι η απώτερη αιτία της κρίσης
ειναι η συγκέντρωση εξουσίας σε ολα τα επίπεδα, τοτε ειναι ορθολογική
επιλογή το προταγμα για μια κοινωνία που χαρακτηριζεται απο την ιση κατανομή
εξουσίας (πολιτικής, οικονομικής, κοινωνικής κλπ) δηλαδη την καταργηση των
εξουσιαστικών δομων και σχεσεων. Πραγμα που σημαινει : πρωτον, την υπερβαση
του ΣΥΣΤΗΜΑΤΟΣ της οικονομίας της αγορας, το οποιο ιστορικά εχει οδηγησει
στην συγκεντρωση οικονομικής εξουσίας στα χερια των ελίτ που ελέγχουν τα
μεσα παραγωγης και διανομής, καθως και της συνακόλουθης οικονομίας ανάπτυξης
που εχει οδηγησει στη σημερινή περιβαλλοντική καταστροφή, και, δευτερον
την υπέρβαση της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας η οποια, ξεκινωντας ιστορικά
απο την συγκεντρωση πολιτικής εξουσίας στα χερια των επαγγελματιων πολιτικων
που επανδρωναν τα αντιπροσωπευτικά σωματα, εχει σημερα καταληξει στην υπερ-συγκεντρωση
πολιτικής εξουσίας στα χερια της εκαστοτε ηγεσίας του κυβερνωντος κομματος,
τις think tanks
των τεχνοκρατών που πλαισιωνουν τις ηγεσίες αυτες και τα αντιστοιχα υπερ-εθνικά
οργανα (Κομισιον κλπ).
Μιλώ για το σύστημα της
οικονομιας της αγορας, διοτι βεβαια αγορες υπήρχαν εδω και χιλιαδες χρονια,
οι οποιες ομως ηταν αυστηρα περιχαραγμενες απο κοινωνικους ελεγχους. Το
συστημα της οικονομιας της αγορας ειναι ενα νεο ιστορικο φαινομενο που πρωτο-παρουσιαστηκε
σε συγκεκριμενο τοπο (Ευρωπη) και συγκεκριμενο χρονο (δυο περιπου αιώνες
πριν). Το συστημα αυτο συνεπαγεται οτι ολες οι σημαντικες οικονομικες
αποφασεις (τι, πως και για ποιον θα παραχθεί) παιρνονται ‘αυτοματα’ μεσω του
μηχανισμου των τιμων και οχι μεσω συνειδητων κοινωνικων αποφασεων.
Απαραιτητη προυποθεση για την αποτελεσματικη λειτουργια του συστηματος αυτου,
αλλα και για την ανταγωνιστικη επιβιωση των οικονομικών ελιτ που ελεγχουν τα
μεσα παραγωγης και διανομης, ειναι αφενος η αγοραιοποιηση, δηλαδη η
προσπαθεια ελαχιστοποιησης των κοινωνικων περιορισμων πανω στις αγορες και
αφετερου η απεριοριστη οικονομικη αναπτυξη. Ομως, η αγοραιοποιηση οδηγει
στην ελαχιστοποιηση των κοινωνικων ελεγχων πανω στην εργασία και το
περιβαλλον, ενω η απεριοριστη αναπτυξη οδηγει στη καταλήστευση της Φυσης την
οποια ηδη εχουμε αρχισει να πληρωνουμε ακριβα.
Θα ηθελα ομως να προσθεσω εδω οτι
το οραμα της περιεκτικης δημοκρατιας δεν ειναι απλως μια ορθολογική
επιλογη που απορρεει απο μια αναλυση της σημερινης κρισης αλλα εκφραζει
επίσης τασεις που ηδη υπάρχουν στην σημερινη κοινωνική πραγματικοτητα. Οι
τασεις για ριζική αποκεντρωση της οικονομικης, πολιτικης και κοινωνικής
εξουσιας ειναι φανερες σε πολλα επιπεδα. Στα τελη της δεκαετιας του ‘60 ηδη
ειχαν εκδηλωθει οι τασεις αυτες στο φοιτητικο κινημα και αργοτερα στο
εργατικο κινημα, στο φεμινιστικο κινημα και τελος στο ριζοσπαστικο Πρασινο
κινημα. Οι τασεις αυτες ομως, μετα την καταρρευση του κρατικιστικου
σοσιαλισμού σε Δυση και Ανατολή και την αναδυση της σημερινης
νεοφιλελευθερης συναινεσης ειτε περιθωριοποιηθηκαν, ειτε απορροφηθηκαν,
διαστρεβλωμενες, απο τον νεοφιλελευθερισμο, ως τασεις για την απελευθερωση
του ατομου απο την κρατικη εξαρτηση. Σημερα ομως, παρατηρειται αναζωπυρωση
των τασεων αυτων, σαν αντιδραση της κοινωνιας στην ολοκληρωτικη αγοραιοποιση
που εχει οδηγησει σε μαζικη ανεργια και υπο-απασχοληση, εκρηξη της
ανισότητας, αβεβαιοτητα για το μελλον που αγκαλιαζει τωρα ακομη και την
μεσαια ταξη, ανασφαλεια λογω της συνακολουθης εκρηξης της εγκληματικοτητας
κ.ο.κ. Ετσι βλεπουμε σε πολλες χωρες, κυριως στον Αγγλοσαξωνικο χωρο που
εχει ιδιατερα πληγει απο την νεοφιλελευθερη συναινεση, την αναδυση διαφορων
σχηματων που αποβλεπουν στην αυτοπροστασια του ατομου απο την αγορα μεσω της
υπερβασης της (πχ
LETS
schemes που αντικαθιστουν
την χρηματικη οικονομια με αμεση ανταλλαγη αγαθων και υπηρεσιων,
Community Economic Development
scemes που αποβλεπουν στην
τοπικη οικονομικη αυτοδυναμια με τη δημιουργια τοπικων χρηματοπιστωτικων
οργανων κ.α.). Ολα αυτα τα σχηματα θα μπορουσαν ν αποτελεσουν σημαντικά
βηματα στην μεταβαση σε μια περιεκτικη δημοκρατια και αν σημερα
περιθωριοποιουνται η αιτια ειναι οτι δεν εχουν ακομη πολιτικοποιηθει, δηλαδη
δεν εχουν αποτελεσει τμηματα ενος περιεκτικου πολιτικου προγραμματος που
ρητά αποβλεπει στην υπερβαση της οικονομιας της αγορας και της
αντιπροσωπευτικης δημοκρατιας με στοχο την περιεκτικη δημοκρατια.
Ερ. Σε τι διαφερει η περιεκτική
δημοκρατία απο τη συγχρονη αντιπροσωπευτικη δημοκρατια;
Aπ.
Κατ’ αρχήν, αυτο που ονομάζετε “συγχρονη αντιπροσωπευτικη
δημοκρατια” δεν ειναι καν δημοκρατία, αλλα οπως προσφυώς την αποκαλεί ο
Καστοριάδης, φιλελευθερη ολιγαρχία. Ειναι φιλελευθερη, διοτι εκφράζει την
βασική αρχη του φιλελευθερισμού οτι η κοινωνία ειναι κατι το ξεχωριστό οχι
μονο απο την οικονομία αλλα και απο το κρατος, σε αντιθεση με την κλασική
Ελληνική αντίληψη της δημοκρατίας σύμφωνα με την οποία κρατος και κοινωνία
αποτελούσαν ενα ενιαιο συνολο. Στη πραγματικοτητα, η φιλελευθερη
“δημοκρατία” σχεδιάστηκε σαν μεσο για να γεφυρωσει το χασμα μεταξύ
κοινωνίας και κρατους. Ακομη, η αντιπροσωπευτική “δημοκρατία¨ειναι ολιγαρχία
διοτι την πολιτική εξουσία μονοπωλεί μια ελίτ επαγγελματιών πολιτικών ενω ο
“κυριαρχος” λαός περιορίζεται στον ρόλο κομπάρσου που καλειται καθε τεσσερα
χρονια να εκλεγει την μια η την αλλη φατρία της πολιτικής ελίτ που σημερα
δεν χαρακτηριζονται καν απο τις στοιχειωδεις προγραμματικες διαφορές που
καποτε δημιουργούσαν την εντυπωση μιας “αλλαγής” στο πολιτικο σκηνικό απο
την εναλλαγη των φατριων.
Αντίθετα, η περιεκτική δημοκρατία
αποτελεί επέκταση της κλασικής εννοιας της δημοκρατίας και συγχρονως μια
συνθεση της δημοκρατικής με την σοσιαλιστική παραδοση και των αιτηματων του
ριζοσπαστικού Πρασινου κινηματος, του φεμινιστικού και της γενικοτερης
ελευθεριακης παραδοσης.
Η περιεκτική δημοκρατία ειναι
πρωτα-πρωτα άμεση δημοκρατία και σημαινει την ιση κατανομη της πολιτικής
εξουσίας μεταξυ ολων των πολιτων, μεσω θεσμών που καθιερωνουν την ισότιμη
συμμετοχη των πολιτων στη διαδικασία λήψης ολων των σημαντικων πολιτικών
αποφασεων. Η κλασική ομως αυτη αντιληψη της δημοκρατίας δεν ειναι πια
επαρκής, ιδιαίτερα στις σημερινες συνθηκες οπου η οικονομική και αλλες
μορφες εξουσιας ειναι εξισου σημαντικες με την πολιτικη εξουσία σε σχεση με
τον αυτοκαθορισμό των πολιτων. Γιαυτο και η κλασικη αυτη αντιληψη της
δημοκρατιας πρεπει να επεκταθει στο οικονομικό και το γενικότερο κοινωνικο
πεδιο.
Έτσι, η οικονομική δημοκρατία,
που αποτελεί απαραιτητο στοιχειο της περιεκτικης δημοκρατίας, σημαινει την
ιση κατανομή της οικονομικής εξουσιας μεταξυ ολων των πολιτων, πραγμα που
προυποθετει θεσμους οπως την “δημοτικοποιηση” της παραγωγης, δηλαδη την
ιδιοκτησία και τον ελεγχο στα μεσα παραγωγης απο τον “δημο”, την συνελευση
των πολιτων, (αντι για την οικονομική ελιτ οπως σημερα) και την ληψη
επομενως ολων των σημαντικων οικονομικων αποφασεων κατα συλλογικο και
δημοκρατικο τροπο.
Ακόμη, η δημοκρατία πρεπει να
ειναι κοινωνική, δηλαδη να επεκτεινεται σε καθε κοινωνικο η πολιτιστικο
θεσμο οπου ειναι δυνατη η δημοκρατική ληψη αποφασεων (στον τοπο δουλιας, τον
τοπο σπουδών κλπ) και γενικοτερα να εξασφαλίζει την ισοτητα ολων των πολιτων
ανεξαρτητα απο φυλο, φυλή η εθνικοτητα.
Τέλος, η περιεκτικη δημοκρατία
πρεπει να ειναι και οικολογική. Πρεπει δηλαδη να εξασφαλίζει θεσμικά οχι
μονο την επανενσωματωση της οικονομίας και του κρατους με την κοινωνία αλλα
και την επανενσωματωση της κοινωνίας με την Φύση. Η ιδια ομως η δημοκρατια
στο πολιτικο, οικονομικό και κοινωνικο επίπεδο εξασφαλιζει τις αναγκαιες
θεσμικες προυποθεσεις που οδηγουν στην οικολογικη δημοκρατια και συντεινει
στη δημιουργια της οικολογικης συνειδητοποιησης που ειναι απαραιτητη για την
αρμονικη σχεση Ανθρωπου και Φυσης. Το συμπερασμα απο τα παραπανω ειναι οτι
μια οικολογικη κοινωνια ειναι αδυνατη στο σημερινο θεσμικο πλαισιο, παρα τις
ανοησιες των διαφορων περιβαλλοντιστών και “οικολογων” ακτιβιστων που
υποστηριζουν οτι η οικολογικη κριση μπορει να ξεπεραστει με τεχνολογικες
λυσεις και την ασκηση πιεσης πανω στην πολιτικη και οικονομικη ελιτ για την
εισαγωγη “μπαλωματικων” λύσεων.
Θα επρεπε ομως να τονιστει εδω
οτι στο υποκειμενικο επιπεδο η περιεκτικη δημοκρατια προυποθετει την
ελευθερια αμφισβητησης των παντων, πραγμα που αποτελουσε ανεκαθεν συνθηκη
της κλασικης δημιοκρατιας αλλα και της ιδιας της φιλοσοφιας. Αυτο σημαινει
οτι η περιεκτικη δημοκρατια ειναι ασυμβατη με θρησκευτικες πεποιθησεις η
μυστικιστικές ιδεες καθε ειδους καθως επισης και με δογματισμους που
απορρεουν απο καποια “επιστημονική” ερμηνεια του φυσικου η κοινωνικου κοσμου.
Η περιεκτικη δημοκρατια δεν μπορει επομενως να στηριζεται σε καποιες
δοσμενες “αληθειες” αλλα μονο στην επιλογη των πολιτων, και σαν τετοια ειναι
ενα σχεδιο και οχι απλως μια ουτοπια.
Ερ. Στο σύστημα της περιεκτικης δημοκρατίας θα υπάρχει το
κίνητρο του οικονομικού κέρδους και αν οχι πως θα λειτουργησει η αγορά χωρις
το κίνητρο αυτο που κινεί τους μηχανισμούς και κυριαρχεί στις σύγχρονες
πολιτισμενες κοινωνίες;
Απ. Ειναι αληθεια
οτι το κίνητρο του κέρδους κυριαρχει στις συγχρονες κοινωνίες αλλα αυτο δεν
ειναι παρα ενα σχετικά προσφατο ιστορικο φαινομενο, οπως ανεφερα παραπάνω.
Το κινητρο του κερδους ειναι απαραιτητο στοιχειο για την
λειτουργια της οικονομιας μονο μεσα στο συστημα της οικονομιας της αγορας
που εγκαθιδρυθηκε δυο αιωνες πριν και προυποθετει την ατομικη ιδιοκτησια των
μεσων παραγωγης και τον ανταγωνισμο, πραγμα που αναποφευκτα καταληγει σε ενα
οικονομικο Δαρβινισμο οπου ο ισχυροτερος επιβιωνει.
Η περιεκτικη δημοκρατια δεν
αναθετει στις δυναμεις της αγορας τις κρισιμες οικονομικες αποφασεις που
καθοριζουν την ζωη του καθε πολίτη, Αντιθετα, οι αποφασεις αυτες ανατιθενται
στους ιδιους τους πολίτες. Ετσι, πρωτον, τα μεγαλα “μακρο”-οικονομικα
προβληματα (συνολικο επιπεδο παραγωγης, καταναλωσης, επενδυσεων, ωρων
εργασιας κλπ) επιλύονται με βαση τις δημοκρατικες αποφασεις των πολιτων, ως
μελων των κοινοτικών και συνομοσπονδιακων συνελευσεων. Δευτερον, τα “μικρο”-οικονομικα
προβληματα καθε παραγωγικης μοναδας (παραγωγη, συνθηκες δουλειας κλπ)
επιλυονται με βαση τις δημοκρατικές αποφασεις των πολιτων ως μελων των
συνελευσεων στους τοπους δουλειας. Τελος, οι ιδιοι οι πολιτες αποφασιζουν
ατομικά για τον τυπο εργασίας που επιθυμούν να κάνουν, την ποσότητα και τυπο
καταναλωσης τους κλπ.
Οπως προσπαθησα να δειξω στο
σχεδιο οικονομικής δημοκρατιας που ανεπτυξα στο τ. 2 του περιοδικού Δημοκρατία και Φυση και εκτενεστερα στο βιβλιο
Towards An Inclusive Democracy,
Cassell
1997, ειναι δυνατο να δημιουργήσουμε ενα μοντελλο οικονομικής δημοκρατίας το
οποιο θα επιτυγχάνει την ικανοποίηση των δυο βασικών κριτηρίων
αποτελεσματικότητας μιας οικονομίας: πρωτον, την ικανοποιηση των βασικων
αναγκων ΟΛΩΝ των πολιτων, και, δευτερον, την εξασφάλιση της ελευθεριας
επιλογης του πολίτη σαν παραγωγού και καταναλωτού. Ο βαθμός της αποτυχίας
του σημερινού συστηματος της οικονομιας της αγοράς γινεται φανερός απο το
γεγονός οτι, παρα τις επαγγελίες του, δεν ικανοποιεί κανένα απο τα κριτηρια
αυτα. Οταν το ενα πεμπτο του πληθυσμου της γης ζει κατω απο τα ορια της
φτωχειας ειναι φανερό ότι η οικονομία της αγορας δεν εξασφαλιζει την
ικανοποιηση των βασικων αναγκων ολων των πολιτων. Οταν ακομη η συντριπτική
πλειοψηφια του πληθυσμού αναγκαζεται να δουλευει (οταν βρισκει δουλεια!) σε
δουλιες που ουσιαστικα δεν επιλεγει, απλως και μονο για να επιζησει, ειναι
επισης σαφες οτι ουτε η περιφημη ελευθερια επιλογης εξασφαλιζεται. Αλλωστε
είναι παράλογο να συζητούμε καν τη δυνατότητα ελευθερία επιλογής σε ένα
σύστημα που δεν εξασφαλίζει ούτε την ικανοποίηση όλων των βασικων αναγκων.
Χρειαζεται λοιπον να
εγκαθιδρυσουμε ενα αλλο συστημα οικονομικης οργανωσης που δεν θα στηριζεται
στο κινητρο του κερδους και τον ανταγωνισμο, αλλα θα επιδιωκει την
ικανοποιηση των βασικων αναγκων ολων των πολιτων καθως και την ελευθερια
επιλογης. Η οικονομικη δημοκρατια που προτεινω στο πλαισιο της περιεκτικης
δημοκρατιας ειναι ακριβως ενα τετοιο συστημα. Συνοπτικά, οι συνθηκες πανω
στις οποιες στηριζεται η οικονομικη δημοκρατία ειναι πρωτον, η
δημοτικοποιηση της παραγωγης, οπως την ορισα παραπανω, δευτερον, η
οικονομική αυτοδυναμια των κοινοτητων και των συνομοσπονδιων τους και τελος
ο συνομοσπονδιακος καταμερισμος των παραγωγικών πόρων , δηλαδη η κατανομή
τους με βαση τις αποφασεις των πολιτων σε κοινοτικο, περιφερειακο η
συνομοσπονδιακο επιπεδο και οχι με βαση τις αποφασεις των οικονομικων ελιτ
που ελεγχουν τα μεσα παραγωγης, οπως σημερα.
Ερ. Πως θα βλέπατε την υιοθέτηση της οικολογικής ιατρικής απο
το σύστημα και το όραμα της περιεκτικής δημοκρατίας, μετά απο την κατάλληλη
βέβαια επεξεργασία, τεκμηρίωση και παρουσίαση της ως ένα ολοκληρωμένο
σύστημα φροντίδας σώματος-πνευματος στην υγεία και στην αρρώστια;
Απ. Η οικολογική ιατρική αποτελει
απαραιτητο στοιχειο της οικολογικής δημοκρατιας που ανεφερα παραπανω και
επομενως της περιεκτικης δημοκρατιας. Σημαντικο τμημα των σημερινων
ασθενειων οφειλονται ακριβως στον χωρισμο του Ανθρωπου απο την Φυση που
επεφερε η ανοδος της οικονομιας της αγορας και η συνακολουθη απεριοριστη
οικονομική αναπτυξη και αγοραιοποιηση. Η εντατικη αγροτικη παραγωγη, για
παραδειγμα, που εχει οδηγησει στην παραγωγη ανθυγιεινων τροφιμων, το ειδος
της διαιτας αλλα και του τροπου ζωης που εχει καθιερωσει η συγχρονη κοινωνια,
με αποτελεσμα οι καρκινοι και τα καρδιακα νοσηματα να θεριζουν--- ολα αυτα
βρισκονται σε αμεση συναφεια με τα δυο θεμελιακα χαρακτηριστικα της
οικονομιας της αγορας που ανεφερα: την αγοραιοποιηση και την απεριοριστη
οικονομικη αναπτυξη.
Eιναι
δε ακριβως η συναφεια αυτη που κανει ουτοπικη καθε προσπαθεια να ξεπεραστει
η σημερινη κριση υγειας με τεχνολογικές λυσεις, οπως ακριβως το ιδιο
ουτοπικη ειναι η προσπαθεια να ξεπεραστει η γενικότερη οικολογική κριση με
παρομοιες λυσεις. Μολονοτι η ιατρικη τεχνολογια (φαρμακα, χειρουργικη κλπ)
μπορει, κατασταλτικά, να δωσει λυσεις σε μερικά προβληματα, εντουτοις, στα
περισσοτερα προβληματα απαιτειται μια θεμελιακη αλλαγη του τροπου ζωης και
της διατροφης, αλλαγη που ειναι ασυμβατη με την οικονομια της αγορας και τη
συνακολουθη οικονομια αναπτυξης.
Aκομη,
μολονοτι καλοπροαιρετες, οι προσπαθειες για την εισαγωγη ενος υγιεινου
τροπου ζωης “δια του παραδειγματος”, η ακομη οι ατομικες προσπαθειες για την
αλλαγη τροπου ζωης, νομιζω οτι ειναι καταδικασμενες να εχουν περιορισμενα
μονο αποτελεσματα στο υπαρχον θεσμικο πλαισιο, εφοσον βασικες παραμετροι της
υγειας μας (πχ φυσικό περιβαλλον, εργασιακό περιβαλλον, τροπος παραγωγης
τροφιμων κλπ) δεν μπορούν να επηρεαστουν σημαντικά (η ακομη και καθολου) απο
τις ατομικες αποφασεις των πολιτων, αλλά απαιτουν την αλλαγη του ιδιου του
συστηματος που καθοριζει τις παραμετρους αυτες..
Ερ. Το όραμα σας της περιεκτικης
δημοκρατιας ειναι μια απλη ουτοπια η ισως ο μοναδικος τροπος διεξοδου απο τη
συγχρονη πολυδιαστατη κριση;
Απ.
Το οραμα (η θα ελεγα σωστοτερα το προταγμα, δηλαδή το σχεδιο)
για την περιεκτικη δημοκρατια δεν ειναι απλως μια ουτοπια, με την αρνητική
έννοια του ορου. Ενα κοινωνικό προταγμα δεν ειναι ουτοπία εαν βασίζεται στη
σημερινη πραγματικοτητα. Και η σημερινη πραγματικοτητα χαρακτηριζεται απο
μια χωρις προηγουμενο κριση της ‘οικονομιας αναπτυξης’, μια κριση η οποία
επεκτεινεται σε ολα τα επιπεδα (πολιτικο, οικονομικό, κοινωνικό, πολιτιστικο)
καθως και στη σχεση Κοινωνίας-Φυσης. Επιπροσθετα, ενα κοινωνικο προταγμα δεν
ειναι ουτοπία εαν εκφραζει την δυσφορία σημαντικών κοινωνικών στρωματων και
την αμεση η έμμεση αμφισβήτηση της υπαρχουσας κοινωνίας. Σημερα ζουμε
ακριβως μια τετοια κατασταση. Οι κυριοτεροι πολιτικοι, οικονομικοί και
κοινωνικοι θεσμοί πανω στους οποιους θεμελιωνεται η σημερινη συγκεντρωση
εξουσίας βρίσκονται κατω απο ολο και μεγαλύτερη αμφισβητηση. Ετσι, οι
επαγγελματιες πολιτικοι γινονται ολο και πιο ανυπόληπτοι, τα κομματα χανουν
συνεχως μελη και πλαισιωνονται ολο και περισσότερο απο καριερίστες, η αποχη
των λαικων στρωματων απο την εκλογικη διαδικασία παιρνει επιδημικες
διαστασεις (ιδιαίτερα οπου η ψηφος δεν ειναι υποχρεωτική) κλπ. Ακόμη
θεμελιακοι οικονομικοί θεσμοί της οικονομιας της αγορας οπως η ατομικη
ιδιοκτησια, αμφισβητούνται μαζικά, εστω έμμεσα. Η έκρηξη της
εγκληματικότητας κατα της περιουσίας τα τελευταια 15 χρονια, παρα την
δραστική ενισχυση των δημοσιων αλλα και ιδιωτικων μετρων ασφαλειας (τα
εγκληματα κατα της περιουσιας αυξηθηκαν στην Ιταλία κατα 600% απο το 1980
μεχρι σημερα, στη δε Γερμανία κατα 177% και στην Αγγλία κατα 160%), δεν
ειναι απλως ενα πολιτιστικο η προσκαιρο φαινομενο. Αντιθετα, θα πρεπει να το
δουμε σαν μια μακροπροθεσμη ταση που αντανακλα προβληματα οπως η εκρηξη της
ανεργιας και της υπο-απασχολησης και η συνακολουθη ανασφαλεια που οδηγουν,
με τη σειρα τους, στην μαζικη εξαπλωση των ναρκωτικών (αντιθετα με τους
διαφορους ειδικούς “προοδευτικούς” στην Ελλαδα που ισχυριζονται οτι ειναι
απλως η πολιτικη καταστολης που οδηγει στην εξαπλωση των ναρκωτικων!) και
συνακόλουθα της εγκληματικοτητας. Ολα αυτα, εμμεσα, εκφραζουν την
διογκούμενη δυσφορια εξαιτιας της αυξανομενης ανισότητας στα εισοδηματα και
τον πλουτο, δηλαδη εξαιτιας της αυξανομενης συγκεντρωσης εξουσίας, κυριως
οικονομικης, που στο πλαισιο της σημερινης καταναλωτικής κοινωνίας γινεται
ιδιαίτερα δυσβαστακτη. Με αυτη την εννοια, το προταγμα της περιεκτικης
δημοκρατιας που στοχευει ακριβως στην ριζικη αναδιανομη της εξουσιας,
οικονομικής, πολιτικής και κοινωνικής, ωστε να επιτευχθει η ιση κατανομη
τους μεταξυ των πολιτων, δεν αποτελει απλως μια ουτοπία, ενα ιδανικο, ή ενα
οραμα, αλλα την μοναδική ισως διεξοδο απο τη σημερινη πολυδιαστατη κριση.
Ερ. Τι προτεινετε, τι ειδους
δραση συνιστάτε ν ακολουθησει ο μεσος ανθρωπος για ν αρθει προοδευτικά η
κρίση; Με αλλα λόγια πως θα μπορούσαμε να πραγματοποιησουμε την περιεκτική
δημοκρατία και με ποιο τροπο; Εμεις, σαν πολίτες, πως θα μπορουσαμε να
συμβαλλουμε στη διαδικασία αυτη;
Απ. Κατ αρχην θα πρεπει να
τονιστεί οτι η ριζοσπαστική κοινωνική αλλαγή δεν μπορει ποτε να επιτευχθεί
έξω απο τον κύριο πολιτικό και κοινωνικό στίβο. Χρειάζεται επομενως ενα νεο
ειδος δημοκρατικής πολιτικής που θα περιλαμβανει την συμμετοχή στις τοπικες
εκλογές, ως το αποκορύφωμα μιας δραστηριότητας που μπορει να περιλαμβάνει
και άμεση δραση, καθως και δραστηριότητες οπως η κοινοτική οικονομική
ανάπτυξη και σχηματα σαν αυτα που περιεγραψα πριν. Παρόμοια πολιτική θ
αποτελούσε τό αποτελεσματικότερο μέσον για την μαζική προβολή και θεση σε
εφαρμογή, σε σημαντική κοινωνική κλίμακα, ενός πολιτικού προγράμματος για
την περιεκτική δημοκρατία.,
O
άμεσος στόχος θα πρεπει επομενως να ειναι η δημιουργία, απο τα κάτω, "λαικών
βάσεων πολιτικής και οικονομικής δύναμης", ετσι ώστε να υπάρξουν τοπικές
δημόσιες σφαίρες άμεσης και οικονομικής δημοκρατίας, οι οποίες, σε κάποιο
στάδιο, θα συνομοσπονδιοποιηθούν για να δημιουργήσουν τη νεα κοινωνία. Η
υλοποίηση μιας παρόμοιας στρατηγικής απαιτεί ενα νέο τύπο πολιτικής
οργανωσης, ο οποίος θ αντανακλά την επιθυμητή διάρθρωση της κοινωνίας. Η
οργάνωση αυτη δεν μπορει βεβαια να ειναι το συνηθισμένο πολιτικό κόμμα, αλλα
μία μορφή "άμεσης δημοκρατίας εν δράσει", η οποία θ αναλαμβάνει διάφορες
συλλογικές μορφές παρέμβασης στο πολιτικό επίπεδο (άμεση δράση, δημιουργία
"σκιωδών" πολιτικών θεσμών που βασίζονται στην άμεση δημοκρατία, συνελεύσεις
γειτονιάς κλπ), στο οικονομικό επιπεδο (δημιουργία κοινοτικών μονάδων
συλλογικής ιδιοκτησίας και ελέγχου στη παραγωγή και τη διανομή κλπ) στο
κοινωνικό και στο πολιτιστικό επίπεδο. Ολες αυτες οι μορφές παρέμβασης
στοχεύουν στον τελικό μετασχηματισμό καθε δήμου η κοινότητας ο οποιος
κερδίζεται στις τοπικές εκλογές σε μια τοπική περιεκτική δημοκρατία. Η νεα
πολιτική οργάνωση θα μπορούσε, για παραδειγμα, να πάρει τη μορφή μιας
συνομοσπονδίας αυτονομων ομάδων (στο περιφερειακό, εθνικό, ηπειρωτικό και
παγκόσμιο επίπεδο) που θα στοχευε στον δημοκρατικό μετασχηματισμό των
κοινοτήτων στις οποίες εδράζονται.
Η εγκαθιδρυση της δημοκρατίας
αναγκαστικά θα ειναι μια μακρά διαδικασία που απαιτεί τη δημιουργία ενος
πελώριου λαικού κινήματος. Οπως εχει ηδη παρατηρηθεί, η δημοκρατία μπορει
να επιτευχθεί μόνο μέσα απο ενα πελώριο κίνημα του παγκόσμιου πληθυσμού και
μπορει να γίνει νοητή μονο μέσα σε μια ολοκληρη ιστορική περίοδο. Και αυτο,
γιατι ενα τέτοιο κίνημα--που ξεπερνά καθετί γνωστό ως "πολιτικό κίνημα" --
δεν πρόκειται να γεννηθεί εαν δεν θεσει επίσης υπο αμφισβήτηση τους κανόνες
και τις αξίες που κυριαρχούν στο σημερινό σύστημα. Ειναι επομενως αναγκαίο
οτι η νεα πολιτική οργάνωση θα θεμελιώνεται στην ευρύτερη δυνατη πολιτική
βάση. Κατα τη γνωμη μου, αυτο σημαινει ενα ευρύ φάσμα ριζοσπαστικών
κινημάτων που περιλαμβάνει άνδρες και γυναίκες που δρούν στα ριζοσπαστικά
Πρασινα κινήματα (οχι βεβαια τους πολιτικάντηδες “οικολόγους” και τους
περιβαλλοντιστες) τους ριζοσπάστες σοσιαλιστες και φεμινιστες, τους
αυτονομιστές, τους αριστερούς ελευθεριακούς και κάθε αλλο ρεύμα που υιοθετει
το δημοκρατικό πρόταγμα..Αυτο επομενως που μπορουμε να κανουμε εμεις σαν
πολίτες για να συμβαλλουμε στη διαδικασία αυτη θα ηταν να αυτο-οργανωθούμε
σε νεου τυπου πολιτικές οργανωσεις σαν αυτες που περιεγραψα πριν, οι οποιες
θα στοχευουν στην βαθμιαία μετατοπιση της πολιτικής και οικονομικής εξουσίας
απο τις πολιτικές και οικονομικές ελίτ στους ιδιους τους πολίτες.
Ερ. Θα μπορουσατε να μας αναπτυξετε συνοπτικά πως θ'
αντιμετωπισθουν κατα την υλοποιηση της περιεκτικης δημοκρατίας τα μεγαλα
οργανωμενα συμφεροντα των επιχειρησεων και των πολυεθνικών; Θα μπορουσε το
μεγαλο κοινο να συμβαλει αποφασιστικά στη προσπαθεια αυτη μπουκοταροντας στο
μετρο του δυνατου τα βλαπτικά και αχρηστα προιοντα και υπηρεσιες του
συστηματος;
Απ. Ενα πολιτικό πρόγραμμα που
βασίζεται στη δέσμευση για τη δημιουργία θεσμων αμεσης και οικονομικης
δημοκρατίας στο πλαισιο μιας οικολογικής κοινωνίας θα κατακτήσει τελικα την
φαντασία της πλειοψηφίας του πληθυσμού που τωρα υποφερει τα αποτελέσματα της
συγκεντρωσης πολιτικής και οικονομικής δύναμης. Ειτε αυτο γινεται μεσω του
αποκλεισμού τους απο τη σημερινή "δημόσια" σφαιρα που μονοπωλούν οι
επαγγελματιες πολιτικοί. Ειτε, μεσω της στέρησης της δυνατότητας τους να
διαφεντεύουν τον τροπο κάλυψης των αναγκών τους, ο οποιος τωρα εχει αφεθεί
στις δυνάμεις της αγοράς. Ειτε, τέλος, μέσω της καθημερινής χειροτερευσης
της ποιοτητας ζωής τους, λόγω της αναπόφευκτης περιβαλλοντικής επιδείνωσης
που επιβάλλει η δυναμική της αγοράς. Απο τη στιγμή που οι θεσμοί της
περιεκτικής δημοκρατίας αρχίσουν να εγκαθιδρύονται και οι άνθρωποι, για
πρωτη φορά στη ζωή τους, αρχίσουν ν αποκτούν πραγματική δύναμη να
διαφεντευουν την τύχη τους, τοτε, η βαθμιάια διάβρωση του σημερινού θεσμικού
πλαισίου θα εχει τεθεί σε κίνηση. Μια νεα βάση λαικής εξουσίας θα εχει
δημιουργηθεί. Χωριά, πόλεις, και ολόκληρες περιοχές θ αρχίσουν ν
απομακρύνονται απο τον έλεγχο της οικονομίος της αγοράς και του κρατους-εθνους,
και οι πολιτικές και οικονομικές δομές τους θ αντικαθίστανται απο τις
συνομοσπονδίες των δημοκρατικά διακυβερνώμενων κοινοτήτων. Ενα συστημα
δυαδικης εξουσιας θα προκυψει, οπου, παραλληλα με την τυπική εξουσια του
κρατους-εθνους, θα συνυπαρχει η ατυπη εξουσια των συνομοσπονδιοποημενων
δημων και κοινοτητων. Φυσικά, σε κάποιο στάδιο, οι άρχουσες ελίτ και οι
υποστηρικτές τους, στους οποίους σίγουρα δεν θ άρεσε η ιδέα της βαθμιαίας
απώλειας των προνομίων τοιυς, μπορει να μπούν στον πειρασμό να
χρησιμοποιήσουν βία για να προστατευσουν τα προνόμια τους, οπως, άλλωστε,
ηταν η πάγια τακτική τους στο παρελθόν. Αλλά, τοτε, το νόημα της σημερινής
"δημοκρατίας" θα εχει γίνει πια σαφές και η νομιμοποίση της θα εχει
οριστικά χαθεί. Η καταρρευση της θα ειναι πια θεμα χρονου.
Οσον αφορά το ερωτημα σας κατα
πόσο θα μπορουσε το μεγαλο κοινο να συμβαλει αποφασιστικά στη προσπαθεια
αυτη μπουκοταροντας, για παραδειγμα, στο μετρο του δυνατου, τα βλαπτικά και
αχρηστα προιοντα και υπηρεσιες του συστηματος, νομίζω οτι μια παρόμοια
τακτική δεν μπορει να εχει πιθανότητα επιτυχίας εαν δεν εντασσεται, οπως και
τα σχηματα που ανεφερα πριν, σε ενα περιεκτικο προγραμμα πολιτικής και
οικονομικής αναδιαρθρωσης που εχει ρητό στοχο την περιεκτική δημοκρατία.
Μονο στο πλαισιο ενος τετοιου προγραμματος μπορει να ειναι αποτελεσματική η
προσπαθεια μποικοταρισματος των βλαπτικών και αχρηστων προιοντων και
υπηρεσιων ωστε να ειναι δυνατη η ταυτοχρονη αντικατασταση τους απο χρησιμα
και υγιεινά προιοντα και υπηρεσίες που θα παραγει ο επεκτεινόμενος, στο
πλαισιο του προγραμματος αυτου ‘δημοτικοποιημενος’ τομέας της οικονομιας.
Ακομη, δεν θα πρεπει να ξεχνουμε οτι το μποικοταρισμα των προιοντων που
παραγει σημερα το συστημα της οικονομιας της αγορας, απο μονο του, δηλαδη
εαν δεν συνοδευεται απο την παραλληλη δημιουργια νεων δραστηριοτητων στο
πλαισιο του προγραμματος που ανεφερα πριν, μπορει καλλιστα να οδηγησει στην
παραπερα επέκταση της ανεργίας και της υπο-απασχολησης, της φτωχειας και της
αθλιοτητας, συμβαλλοντας στην ανοδο νεοδεξιών και νεοφασιστικών κινημάτων
που καθε αλλο βεβαια παρα ενδιαφερονται για την οικολογία η την οικολογική
ιατρική.
Ερ. Πως βλεπετε να εξελίσσονται
τα πραγματα στη σημερινη Ελλαδα μακροπροθεσμα;
Απ. Η Ελλάδα σημερα,
μετα την πληρη ενταξη της στην Ευρωπαική Ενωση και την πιθανή ένταξη της σε
καποιο μελλοντικό σταδιο στην Οικονομική και Νομισματική Ενωση και το κοινό
νομισμα, ειναι καταδικασμενη, μαζί με τις αλλες χωρες του Νοτου, να ενταχθεί
στην ημι-περιφερεια της ΕΕ. Εκει, θα ειναι αναγκασμενη να συναγωνίζεται με
τις χωρες στην ημι-περιφερεια αλλα και με αυτες στην περιφερεια (για την
οποια προοριζονται οι χωρες του τεως “υπαρκτού” σοσιαλισμού), για το ποια
χωρα θα ελκύσει περισσότερες επενδυσεις απο τις πολυεθνικές που εδραζονται
στις χωρες του κέντρου. Αυτο σημαινει, στις σημερινες συνθηκες ακρατου
ανταγωνισμου που επιβαλλουν οι ελευθερες αγορες της ΕΕ, οτι οι πιο
ελκυστικές χωρες θα ειναι αυτες που προσφερουν την μεγαλυτερη πιθανοτητα για
την αυξηση των κερδων και των πωλησεων, δηλάδη αυτες που θα παρεχουν τα
μεγαλύτερα εχεγγυα ελαχιστοποιησης των εξοδων παραγωγης, προσφεροντας πχ
χαμηλα ημερομισθια, μικρες εργοδοτικές εισφορες στην ασφαλιση των
εργαζομενων και χαμηλους φορους (πραγμα που σημαινει χαμηλες κοινωνικες
δαπανες), χαλαρους περιβαλλοντικους ελεγχους κλπ.
Δεδομενου μαλιστα οτι στο πλαισιο
των ανοικτων αγορων η οικονομική κυριαρχία του κρατους βαθμιαία θα
εξαφανιστει, εφοσον η μεν νομισματικη πολιτικη θ αποφασιζεται απο τη
κεντρικη Ευρωπαικη Τραπεζα στη Φρανκφουρτη, η δε δημοσιονομική πολιτική θα
καθοριζεται απο τον αγωνα για την τηρηση των κριτηριων συγκλισης, ενω το
κοινο νομισμα θα εχει εξαφανισει τη δυνατοτητα υποτιμησης της δραχμης, το
αποτελεσμα θα ειναι οτι η Ελληνικη οικονομια θα γινει τελειως ερμαιο των
δυναμεων της αγορας, δηλαδη των πολυεθνικων που την ελεγχουν. Παραλληλα,
οπως δειχνει η οικονομική θεωρια αλλα και η εμπειρια, η συνενωση χωρων με
μεγαλες ανισότητες, σαν αυτες που χαρακτηριζουν σημερα την περιφερεια και
την ημι-περιφερεια σε σχεση με το κεντρο αναποφευκτα θα οδηγησει σε ακομη
μεγαλυτερο ανοιγμα των ανισοτητων αυτων. Τελος, δεδομενου οτι η παραγωγική
μας δομη ηδη εχει καταστραφει απο το ανοιγμα της δασμοβιωτης Ελληνικης
παραγωγης στα Ευρωπαικα προιοντα και οι αναγκες μας, βασικα, καλυπτονται απο
τις ολοενα διευρυνομενες εισαγωγες που μεχρι σημερα καλυπταν ο Τουρισμος, τα
μεταναστευτικά εμβασματα, η ναυτιλια και τελευταια οι μεταβιβασεις απο την
ΕΕ και δεδομενου οτι ολες αυτες οι χρηματοδοτικες πηγες βαθμιαια στερευουν,
αυτο σημαινει οτι στο μελλον οι περισσοτεροι Ελληνες (εκτος βεβαια απο τα
ανωτερα κοινωνικα στρωματα) θα πρεπει να περιοριζουν ολοενα και περισσοτερο
την καταναλωση τους. Παραλληλα, η παραπερα ιδιωτικοποιηση των κοινωνικων
υπηρεσιων (παιδεια, υγεια, συνταξεις κλπ) στην οποία ωθούν οι ανοικτες και
ελευθερες αγορες θα οδηγησει ολο και σε χειροτερη ποιοτητα των υπηρεσιων
αυτων για τη συντριπτικη πλειοψηφια του πληθυσμου.
Συνοπτικά, στο οικονομικό επιπεδο,
η σημερινη συγκεντρωση εξουσιας θα ενταθει ακομη περισσοτερο με συνεπεια την
παραπερα διευρυνση της ανισοτητας και της φτωχειας. Ταυτοχρονα, στο πολιτικο
επιπεδο θα συνεχιστει η συγκεντρωση πολιτικής εξουσιας στο επιπεδο των
κοινοτικων οργανων (Κομισιον, γραφειοκρατες στις Βρυξελλες κλπ) ετσι ωστε οι
επαγγελματιες πολιτικοι στη χωρα μας θα παιζουν στο μελλον, ακομη
περισσοτερο σε σχεση με το παρελθον, τον ρολο αντιπροσωπου αλλων κεντρων
εξουσίας. Και αυτο, γιατι στο μελλον η συγκεντρωση αυτη θα ειναι
θεσμοποιημενη και οχι ατυπη οπως στο παρελθον, πραγμα που θ αποκλειει
οποιαδηποτε αποπειρα ανασχεσης η ριζικής μειωσης της , κατω απο την λαική
πιεση.
Ερ. Γενικά, είστε αισιόδοξος για
το μέλλον του σύγχρονου κόσμου, εφόσον βέβαια για οποιοδήποτε λόγο δεν
βρεθεί τρόπος να επικρατήσει τελικά η περιεκτική δημοκρατία;
Απ. Πιστεύω ότι
όπως έχει εξελιχθεί σήμερα το σύστημα της οικονομίας της αγοράς, με την
διεθνοποίηση της οικονομίας και τις ανοικτές και ελεύθερες αγορές που αυτή
επιβάλλει, οι σημερινές τασεις για ολοένα και περισσότερη αγοραιοποίηση,
δηλαδη για ελαχιστοποιηση των κοινωνικών ελεγχων πανω στην αγορα και
παραπέρα οικονομική ανάπτυξη και συγκεντρωση οικονομικής και πολιτικής
δυναμης θα συνεχιζονται και φυσικά η πολυδιαστατη κριση που ανεφερα θα
εντεινεται. Παραλληλα ομως υπαρχει μια θεμελιακη αντιφαση στο συστημα αυτο.
Η ιδια η συνεχιση του, οχι μονο συνεπαγεται την διαρκή συγκεντρωση εξουσίας,
αλλα την προυποθετει κιολας. Δηλαδη, παρολη την ιδεολογική προπαγανδα του
συστηματος οτι η συνεχιση του θα οδηγησει τελικα στην βελτιωση του βιοτικου
επιπεδου ολων, στην πραγματικοτητα, κατι τετοιο ειναι εντελώς αδυνατο.
Πρωτον, διοτι ειναι φυσικώς αδυνατη η καθολικευση των καταναλωτικών προτυπων
που απολαμβανουν σημερα τα μεσαια στρωματα στον Βορρά και οι ελιτ του Νοτου.
Εχει για παραδειγμα υπολογιστει οτι η παγκοσμια βιομηχανική παραγωγη θα
επρεπε ν αυξηθεί 130 φορες για να γινει δυνατο καθε κατοικος στη γη ν
απολαμβανει το σημερινο βιοτικο επιπεδο του Βορρα. Δευτερον, διοτι η
καθολικευση των προτυπων αυτων δεν ειναι οικολογικά βιωσιμη, εφοσον η
καθολικη υιοθετηση ‘φιλικων προς το περιβαλλον’ τεχνολογιων ειναι αδυνατη με
τη σημερινη συγκεντρωση εισοδηματων και το κοστος των τεχνολογιων αυτων (ακομη
και αν υποθεσουμε οτι η μαζική υιοθετηση παρομοιων τεχνολογιων θα μειωνε το
κοστος τους).
Ετσι, απο τη μια μερια, η συνεχης
συγκεντρωση οικονομικης δυναμης ειναι συνεπεια αλλα και προυποθεση της
οικονομιας της αγορας και της συνακολουθης οικονομιας αναπτυξης και απο την
αλλη το ιδιο το συστημα γεννα προσδοκιες καθολικευσης καταναλωτικών
προτυπων, τα οποία ομως μονο ενα μικρο τμημα του παγκοσμιου πληθυσμου,
σημερα η στο μελλον, μπορει ν απολαμβανει. Τη στιγμη που αυτη η θεμελιακη
αντιφαση γινει καθολικα κατανοητη θα εχει φθασει το τελος του συστηματος
αυτου. Ομως ειναι τετοια η δυναμη των οικονομικών και πολιτικών ελιτ και
τοσο καθολικος ο ελεγχος που ασκουν σημερα στη διαμορφωση της κοινης γνωμης,
κυριως μεσω των ΜΜΕ, που περιθωριοποιουν η απλως “θαβουν” παρομοιες αποψεις
κρατωντας τες μακρια απο τα ευρυτερα λαικα στρωματα. Ετσι, μονο η δημιουργια
ενος ευρεος κινηματος πολιτων, μιας πολιτικής οργανωσης νεου τυπου οπως την
περιεγραψα παραπανω, θα μπορουσε να βοηθησει στη δημιουργια εναλλακτικων
μορφων ενημερωσης, οι οποιες, σε συνδυασμο με την δημιουργια εναλλακτικων
πολιτικων και οικονομικων θεσμων, θα μπορουσαν να οδηγησουν στον σχηματισμο
μιας εναλλακτικής συνειδητοποιησης σε μαζικο επιπεδο. Εαν δεν δημιουργηθει
μια μαζικη ρωγμή στη σημερινη διαδικασία κοινωνικοποιησης του ατομου, δηλ.
της προσαρμογης του στις κρατουσες αξιες και ιδεες, τοτε το μελλον ειναι
πραγματι πολυ σκοτεινο. Μετα την καταρρευση του κρατικιστικου σοσιαλισμού
και τη γενικη πτωση του ηθικού που επεφερε η καθολικευση της οικονομιας της
αγορας στα ευρεα τμηματα του παγκοσμιου πληθυσμου τα οποια αποτελουν τα
αμεσα θυματα της, (που ειναι και η πλειοψηφία) σημερα, περισσοτερο παρα
ποτε αλλοτε, αντιμετωπιζουμε ενα αδηριτο διλημμα: ειτε θ ανεχθούμε την
συνεχιση της σημερινης βαρβαρότητας που αναποφευκτα θα οδηγησει σε
κοινωνικες εκρηξεις και συνεχη χειροτερευση της ποιοτητας ζωης, ειτε θα
δημιουργησουμε μια πραγματική περιεκτικη δημοκρατια που θα εξαφανιζει
θεσμικά την κυριαρχια του Ανθρωπου πανω στον Άνθρωπο και πάνω στη Φύση.
Τάκης Φωτόπουλος
Οκτώβρης 1997.