ΠΡΙΝ (01 Ιουλίου 2007)
Η κρίση στην Παιδεία σαν τμήμα της πολυδιάστατης κρίσης*
ΤΑΚΗΣ ΦΩΤΟΠΟΥΛΟΣ
Η κρίση στην παιδεία που φέτος, μετά από πολλά χρόνια, συντάραξε πάλι το πανελλήνιο, δεν είναι βέβαια ούτε καινούρια, ούτε μοναδικό ελληνικό φαινόμενο. Δεδομένου ότι, αντίθετα με τη φιλολογία της ρεφορμιστικής Αριστεράς, που ακόμη «ονειρεύεται σαν τον Καραγκιόζη» την επιστροφή στην σοσιαλδημοκρατία, την Ε.Ε. της «κοινωνικής αγοράς» και άλλα παραμύθια, ο νεοφιλευθερος χαρακτήρας της παγκοσμιοποίησης είναι αναπόφευκτος, οι πολιτικές που επιβάλλει η νεοφιλελεύθερη παγκοσμιοποίηση αποτελούν μονόδρομο μέσα στο σημερινό διεθνοποιημένο καπιταλιστικό σύστημα. Με αυτή την έννοια, η κρίση στην παιδεία είναι στη πραγματικότητα τμήμα μιας γενικότερης κρίσης που αντιμετωπίζει η σημερινή κοινωνία, τα κύρια χαρακτηριστικά της οποίας είναι:
- Ο πολυδιάστατος χαρακτήρας της, εφόσον αγκαλιάζει το οικονομικό, το πολιτικό, το κοινωνικό με τη στενή έννοια, το πολιτιστικό και το οικολογικό, πεδίο.
- Ο καθολικός χαρακτήρας της, με την έννοια ότι εξαπλώνεται σε κάθε γωνιά της γης που ενσωματώνεται, είτε μέσω πολιτικό-οικονομικών μηχανισμών, είτε μέσω πολιτικό-στρατιωτικών μηχανισμών στην Νέα Διεθνή Τάξη, την οποία συναπαρτίζουν η διεθνοποιημένη οικονομία της αγοράς και κάποια μορφή αντιπροσωπευτικής “δημοκρατίας’. Η κρίση όμως είναι καθολική και με την έννοια ότι αμφισβητεί οχι μόνο τους θεσμούς αλλά, άμεσα η έμμεσα, και τις αξίες που επιβάλλει η Νέα Τάξη και κυρίως την έννοια της “Προόδου” και την ταύτιση της με την ανεξέλεγκτη οικονομική ανάπτυξη που έχει οδηγήσει στην σημερινή καταστροφική οικολογική κρίση.
- Το γεγονός ότι οι αιτίες της πολυδιάστατης αυτής κρίσης μπορεί ν αποδοθούν στους θεσμούς της νεωτερικοτητας που σήμερα έχουν καθολικευθεί: δηλαδή στο σύστημα της οικονομίας της αγοράς και της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας, η δυναμική των οποίων οδήγησε στην σημερινή πελώρια και συνεχώς διογκούμενη συγκέντρωση πολιτικής, οικονομικής και γενικότερα κοινωνικής δύναμης που αποτελεί την απώτερη αιτία για κάθε διάσταση της κρίσης.
Ο απώτερος στόχος της νεοφιλελεύθερης παγκοσμιοποίησης όσον αφορά την παιδεία είναι η πλήρης ενσωμάτωση της, όπως και κάθε άλλο αγαθό ή υπηρεσία, στην οικονομία της αγοράς, δηλαδή η άμεση η έμμεση ιδιωτικοποίηση της. Ένα είδος έμμεσης ιδιωτικοποίησης είναι αυτό που εισήγαγαν οι ελίτ στην Βρετανία, όπου τα Πανεπιστήμια διατηρούν μεν τον δημόσιο χαρακτήρα τους αλλά, με δεδομένη την «εσωτερική αγορά» που έχει δημιουργηθεί στην ανωτάτη εκπαίδευση, η έρευνα και η διδασκαλία έχουν γίνει οργανικά τμήματα της αγοράς. Στην Ελλάδα, οι ελίτ (τις οποίες εκπροσωπούν τόσο η ΝΔ όσο και το ΠΑΣΟΚ) επέλεξαν ένα άλλο είδος έμμεσης ιδιωτικοποίησης: το σύστημα των «μη-κερδοσκοπικών πανεπιστημίων». Στο σύστημα αυτό, το αντικείμενο σπουδών και έρευνας δεν καθορίζεται από την κοινωνία γενικά και τους εκπαιδευτές και εκπαιδευόμενους ειδικότερα—βασική προϋπόθεση μιας δημοκρατικής παιδείας-- αλλά από κοινωνικές ομάδες με τα δικά τους επενδυμένα ειδικά συμφέροντα και την δύναμη να υπονομεύουν δραστικά την ακαδημαϊκή αυτονομία. Έτσι, το αντικείμενο σπουδών και έρευνας, καθώς επίσης και η σύνθεση του διδακτικού και ερευνητικού προσωπικού και επομένως οι μέθοδοι διδασκαλίας και έρευνας, καθορίζονται στην βάση των ειδικών συμφερόντων των οικονομικών και πολιτικών ελίτ, αν όχι των συμφερόντων του ανορθολογικού θρησκευτικού κατεστημένου, οδηγώντας στην κατάκτηση από τις δυνάμεις του ανορθολογισμού —«από τα μέσα» — του Πανεπιστημίου, δηλαδή του κύριου ορθολογικού θεσμού που παίζει ηγεμονικό ρόλο στην νεοτερικότητα.
Φυσικά, αυτό δεν σημαίνει ότι το σημερινό κρατικό Πανεπιστήμιο, που επικρατεί σε όλη την Ευρώπη, ικανοποιεί επαρκώς την παραπάνω προϋπόθεση, εφόσον δεν παύει να ελέγχεται άμεσα από τις πολιτικές και έμμεσα από τις οικονομικές ελίτ. Εντούτοις, είναι πολύ ευκολότερο να επιβληθούν αλλαγές των προγραμμάτων σπουδών και έρευνας στα κρατικά Πανεπιστήμια «από τα κάτω», από ό,τι είναι στην περίπτωση των ιδιωτικών πανεπιστημίων. Είναι άλλωστε γνωστό ότι σημαντικές αλλαγές στα προγράμματα σπουδών και έρευνας, καθώς επίσης και στην λειτουργία των Πανεπιστημίων, εισήχθησαν στα ανώτατα εκπαιδευτικά ιδρύματα της δυτικής Ευρώπης μετά τον Μάη του ’68 —οι περισσότερες από τις οποίες αναστράφηκαν αργότερα μέσα στο γενικό πλαίσιο της νεοφιλελεύθερης παγκοσμιοποίησης. Από την άλλη μεριά, η εκπαίδευση σε ένα ιδιωτικό πανεπιστήμιο δεν είναι τίποτα περισσότερο από ένα εμπόρευμα το οποίο, όπως κάθε άλλο εμπόρευμα, πρέπει να παραχθεί στην βάση των αρχών της οικονομικής «αποδοτικότητας», με άλλα λόγια στην βάση του κριτηρίου κατά πόσο το αποτέλεσμα της έρευνας και της διδασκαλίας είναι χρήσιμο στις ανάγκες του συστήματος της αγοράς και αυτών που την ελέγχουν.
Μια άλλη συνέπεια των μη κερδοσκοπικών Πανεπιστημίων είναι ότι αναπόφευκτα οδηγούν στην κατάργηση της δωρεάν παιδείας που είχε κατακτηθεί μετά από μακρούς αγώνες στη δεκαετία του ’60. Η κατάργηση της δωρεάν παιδείας, ουσιαστικά αναιρεί το δικαίωμα πολλών πολιτών στην εξειδικευμένη γνώση εφ’ όσον έχει καθαρά ταξικό χαρακτήρα. Στη Βρετανία, για παράδειγμα, μετά την εισαγωγή «συμπληρωματικών» διδάκτρων από τα πανεπιστήμια, μειώθηκε το ποσοστό των πρωτοετών φοιτητών που προέρχεται από χαμηλού εισοδήματος οικογένειες και αντίστοιχα μειώθηκε το ποσοστό των υποψήφιων που προέρχεται από δημόσια σχολεία. Και φυσικά τα «φοιτητικά δάνεια» που εισήγαγαν οι σοσιαλφιλελευθεροι του Εργατικού κόμματος όχι μόνο σπρώχνουν τους φοιτητές και φοιτήτριες να δουλεύουν σε μπαρ και μακντονάλτς —αν όχι σε στριπτιζαδικα— για να συμπληρώσουν το εισόδημα τους, αλλά και τους αφήνει επιπλέον με σοβαρό χρέος στο τέλος των σπουδών τους. Αυτό έχει το σημαντικό παράπλευρο κοινωνικό αποτέλεσμα (για το σύστημα) της δημιουργίας μιας πειθήνιας τάξης πολιτών που αγωνίζονται να ξεπληρώσουν όχι μόνο τα συνηθισμένα δάνεια για ν αγοράσουν σπίτι, αυτοκίνητο κλπ, αλλά και τα δάνεια για τις Πανεπιστημιακές τους σπουδές—η τέλεια φόρμουλα για ένα παθητικό μεταμοντέρνο πολίτη που δουλεύει σκληρά και απλά ακολουθεί τις ελίτ. Η γνωστή δηλαδή συνταγή για το Αμερικανικό «Όνειρο», η οποία τώρα επεκτείνεται παντού...
* Το άρθρο αυτό βασίζεται στην ομιλία του Τάκη Φωτόπουλου με το ίδιο θέμα στο Πολυτεχνείο την 25/5/2007. Ολόκληρο το κείμενο της ομιλίας "Η Κρίση στην Παιδεία ως Τμήμα της Πολυδιάστατης Κρίσης και η Περιεκτική Δημοκρατία".