Το παρακάτω άρθρο
δημοσιεύτηκε στην Ελευθεροτυπία (26/8/1999)
με
αφορμή το Αφιέρωμα της Ελευθεροτυπίας στην
Αναρχία (21/8/1999). Ακολούθησε
ανταλλαγή μεταξύ του Τάκη Φωτόπουλου και
του Γιώργου Σταματόπουλου, την οποία
δυστυχώς δεν διαθέτουμε προς το παρόν σε
ηλεκτρονική μορφή.
Αναρχισμός
δεν σημαίνει ανορθολογισμό
ΤΑΚΗΣ
ΦΩΤΟΠΟΥΛΟΣ
Ήταν αξιέπαινη η πράξη
της ‘Ε’ (21/8/99) να προσφέρει ένα αφιέρωμα για
τον τόσο αδικημένο, και στην Ελλάδα
ιδιαίτερα ταλαιπωρημένο, αναρχισμό.
Δυστυχώς όμως το αφιέρωμα αυτό που
επιμελήθηκε ο Γ. Σταματόπουλος είναι τόσο
μονομερές και βρίθει ανακριβειών που
φοβούμαι ότι ο αναγνώστης που θα ήθελε ν'
αντιληφθεί πραγματικά τη φιλοσοφία του
αναρχισμού και τις σύγχρονες τάσεις στην
ελευθεριακη σκέψη λίγο θα ωφεληθεί
διαβάζοντας το. Δεδομένου βέβαια ότι δεν
διαθέτω τον άπλετο χώρο του αφιερώματος θα
προσπαθήσω εδώ απλώς να σταχυολογήσω τα
σημεία που νομίζω πρέπει ιδιαίτερα να
τονιστούν ώστε οι αναγνώστες της
εφημερίδας να αποκτήσουν μια πληρέστερη
αντίληψη του θέματος.
1.
Ο αναρχισμός δεν είναι μια μονολιθική
θεωρία όπως παρουσιάζεται στο αφιέρωμα,
όπου γίνονται αναφορές ΣΤΟΝ ‘αναρχικό
άνθρωπο’ ή ‘ΤΟ αναρχικό όραμα για τη
κοινωνία’ κ.λπ. δίνοντας την τελείως
εσφαλμένη εντύπωση ότι υπάρχει μια και
μοναδική αναρχική αντίληψη για τον
αναρχικό άνθρωπο ή την αναρχική κοινωνία (προφανώς
αυτή από την οποία εμφορείται ο συντάκτης
των σχετικών κειμένων). Ο αναρχισμός από τα
γεννοφάσκια του αποτελούσε μια σύνθεση
αλλά και υπέρβαση της σοσιαλιστικής και της
φιλελεύθερης παράδοσης, της συλλογικής και
της ατομικής αυτονομίας. Σαν τέτοια σύνθεση
ήταν φυσικό μέσα στους κόλπους του ν'
αναπτυχθούν τάσεις που τόνιζαν την ατομική
αυτονομία
―όπως αυτή του Στίρνερ, που
φαίνεται ιδιαίτερα εμπνέει τον κ.
Σταματοπουλο, αλλά δεν έπαυε να είναι
εντελώς μειοψηφική στο αναρχικό κίνημα
ασκώντας συνήθως επιρροή πάνω
σε διανοούμενους άσχετους με το κίνημα αυτό. Οι επικρατούσες όμως
τάσεις στο αναρχικό κίνημα και θεωρία ήταν
πάντοτε αυτές που τόνιζαν την συλλογική
αυτονομία (από τους κλασικούς του
περασμένου αιώνα Προυντόν, Μπακούνιν,
Κροπότκιν μέχρι τους σύγχρονους αναρχικούς
όπως ο Μπούκτσιν). Ακόμη όμως και μέσα στην
τάση που τόνιζε την συλλογική έναντι της
ατομικής αυτονομίας δεν υπήρχε
μονολιθικοτητα αφου το κινημα πάντοτε
διχαζόταν μεταξύ αναρχοκομμουνιστών που
βλέπουν την κοινότητα ως την θεμελιακή
μονάδα συλλογικής οργάνωσης σε μια
αναρχική κοινωνία και των
αναρχοσυνδικαλιστών για τους οποίους η
θεμελιακή μονάδα είναι τα συνδικάτα (βλ. για
την τελευταία διάκριση το άρθρο του Howard
Hawkins,
Κοινωνία
& Φύση αρ. 3, Ιανουάριος-Απρίλιος 1993). Όλες αυτές οι
τεράστιες διακρίσεις που ορίζουν τι
σημαίνει αναρχισμός αποσιωπούνται τελείως
―όχι
τυχαία― στα ενυπόγραφα
άρθρα του Γ.
Σταματοπουλου .
2.
Αποτελεί πλήρη διαστρέβλωση της αναρχικής
φιλοσοφίας να εμφανίζεται ότι ο αναρχισμός
ταυτίζεται με τον ανορθολογισμό και τη ρήξη
με τον δυτικό ορθολογισμό, όπως κάνει ο Γ.
Σταματοπουλος. Οι κλασικοί του αναρχισμού
που έδιναν έμφαση στη συλλογική αυτονομία (Προυντόν,
Μπακούνιν, Κροπότκιν) όχι απλώς υποστήριζαν
τον ρασιοναλισμό αλλά, επηρεασμένοι από την
πρωτοκαθεδρία της επιστήμης τον περασμένο
αιώνα, έφθαναν να πιστεύουν σε ένα ‘αντικειμενικό’
ρασιοναλισμό με
τον οποίο νόμιζαν οτι θα μπορόυσαν να
εξηγήσουν τους ‘νόμους’ της κοινωνικής
εξέλιξης —τάση που σήμερα (σωστά)
αμφισβητείται τόσο σε σχέση με τον Μαρξισμό,
όσο και τον αναρχισμό. Ιδιαίτερα ο
Κροπότκιν, αλλά και ο Προυντόν, προσπάθησαν
με τη χρήση της επιστήμης και του Λόγου να
συνάγουν μια ‘αντικειμενική’ ηθική ο
πρώτος και ‘νόμους’ για την κίνηση της
οικονομίας ο δεύτερος.
3.
Στη σύγχρονη εποχή αναπτύσσονται οι εξής
τάσεις στον ελευθεριακό χώρο. Πρώτον, αυτή
που συνεχίζει τον ‘αντικειμενικό’
ορθολογισμό των κλασικών του αναρχισμού
και ιδιαίτερα του Κροπότκιν και προσπαθεί
να συνθέσει τον ορθολογισμό αυτό με την
οικολογία για να συνάγει μια νέα ‘αντικειμενική’
ηθική (τάση κοινωνικής οικολογίας του Μαρει
Μπούκτσιν). Δεύτερον, μια τάση που επιχειρεί
να συνθέσει ατομική και συλλογική
αυτονομία μέσα από ένα ‘υποκειμενικό’
ορθολογισμό, δηλ. ένα ορθολογισμό που δεν
βασίζεται σε ‘αντικειμενικές’ αλήθειες
και νόμους (η τάση του Καστοριάδη, συνεχιστή
της οποίας, τουλάχιστον στο φιλοσοφικό
επίπεδο, αποτελεί το διεθνές περιοδικό Democracy
& Nature, The
International Journal
of Inclusive
Democracy). Και,
τέλος, μια τάση που τονίζει την ατομική
αυτονομία και τον ανορθολογισμό τύπου Ζεν,
που εκπροσωπεί ο Τζον Κλαρκ τον οποίο
ιδιαίτερα προβάλλει ο Γ. Σταματοπουλος,
προφανώς γιατί συμφωνεί με τις σημερινές
απόψεις του (υποθέτω
ότι τις γνωρίζει) , οι οποίες έγιναν
αντικείμενο σφοδρής κριτικής από τον
Μπουκτσιν και τον υπογράφοντα για τον
εντελώς αντιδημοκρατικό χαρακτήρα τους (βλ.
Democracy
& Nature,
Vol. 3
No.
3 — Ελληνική Έκδοση, Δημοκρατία & Φύση αρ. 2) — περιοδικό
που, για ευνόητους και συμβατούς
με τις απόψεις του Γ. Σταματοπουλου
λόγους, αποσιωπήθηκε στο αφιέρωμα).
4.
Εκείνο που προφανώς διαφεύγει της
αντίληψης του Γ. Σταματοπουλου είναι ότι η
άμεση δημοκρατία (η οποία για να έχει νόημα
σήμερα πρέπει να είναι μια περιεκτική
δημοκρατία που επεκτείνεται στο πολιτικό,
το οικονομικό, και το ευρύτερο κοινωνικό
πεδίο καθώς και στις σχέσεις μας με τη Φύση)
δεν έχει απολύτως καμία σχέση με τον
ανορθολογισμό και τον μυστικισμό των Ζεν,
Ταο, Νέας Εποχής κ.λπ. Η δημοκρατία, η
αυτονομία αλλα και η φιλοσοφια
θεμελιώνονται στην αμφισβήτηση (αυτή, που ο
Ταοϊσμός, τον οποίο ασπάζονται σήμερα
ορισμένοι αναρχικοί τύπου Κλαρκ,
καταδικάζει ρητά με
το αιτιολογικό ότι «η αμφισβήτηση είναι μια
απόδειξη του ότι δεν βλέπει κανείς καθαρά»,
όπως δηλώνει ο Chuang
Tzu
(Fritjof
Capra,
The
Tao
of
Physics,
1983, σελ. 126). Η
Δημοκρατία και η κοινωνική αυτονομία είναι
επομενως εντελώς ασύμβατες με ανορθολογικά
συστήματα κάθε τύπου τα οποία επικαλούνται
εσωτερική γνώση από μυστικιστικές
εμπειρίες, το ένστικτο, το προαίσθημα την
αποκάλυψη κ.λπ. (βλ. αφιέρωμα περιοδικού
Democracy
& Nature
Vol. 4,
No. 1/2 στον ανορθολογισμό και τη δημοκρατία).
Και αυτό, διότι το κοινό χαρακτηριστικό που
μοιράζονται οι διάφορες μορφές
ανορθολογισμού είναι ότι βρίσκονται εκτός
της περιοχής του ‘λόγον διδόναι’, δηλαδη
της αυτονομίας στη σφαίρα της σκέψης κατά
τον Καστοριάδη (Κοινωνία
& Φύση, αρ. 2 σελ. 235) και επομένως ανήκουν
στον χώρο της ετερονομίας. Όμως, η κοινωνική
αυτονομία και η δημοκρατία
αποτελούν την πεμπτουσία του
αναρχισμού, τόσο στη θεωρία όσο και στη
πράξη (Ισπανία του ’36, Γαλλία του Μάη ’68 κ.λπ.).
Αποτελεί βέβαια δικαίωμα του Γ.
Σταματοπουλου να υπερασπίζεται ένα
ανορθολογικό αναρχισμό που καταλήγει στον
μυστικισμό (αν όχι και την νεοορθοδοξία,
βασικό εκφραστή της
οποίας κάποτε πρόβαλε ο ίδιος ως ‘όντως
διανοούμενο’, δηλ. ως «αντιεξουσιαστή»,
μαζί με γνωστούς σοσιαλδημοκράτες
διανοούμενους και άλλους εντελώς άσχετους
προς την ελευθεριακη σκέψη!). Σίγουρα όμως
δεν αποτελεί δικαίωμα του να ταυτίζει τον
αναρχισμό με τον ανορθολογισμό σε αφιέρωμα
το οποίο υποτίθεται πρέπει να κατατοπίζει
τον αναγνώστη περιεκτικά για τις διάφορες
τάσεις σ’ αυτό το κίνημα και όχι να του
δημιουργεί σύγχυση, ταυτίζοντας
το μεγάλο αυτό κίνημα με τη συγκεκριμένη
δική του σκοπιά και καταφεύγοντας
συνακόλουθα σε διαστρεβλώσεις και
εσκεμμενες αποσιωπήσεις που εξυπηρετούν
την ίδια τάση. Μια τάση που,
κατά τη γνώμη μου αλλά και
αυτή του Μπούκτσιν κ.α. εκφράζει, μέσα
στη γενική μόδα της ανόδου του
ανορθολογισμού, την σημερινή καταπτωση του
ιστορικού αυτού κινήματος στις
Αγγλοσαξωνικές χώρες όπου —και μόνο— έχει
απήχηση.