nikos@13-feb-2019
De
Raaf
(April-June
1997)
Tegen het Europa van de markten
TAKIS FOTOPOULOS
PDF
In juni zal het proces van de Europese integratie op een
hoger plan gebracht worden, hetgeen aan het begin van de
volgende eeuw zou kunnen leiden tot de aaneensluiting van
verschillende Europese Staten in een Economische en
Monetaire Unie (EMU). Deze Unie vertegenwoordigt op geen
enkele manier de oude socialistische droom van een “Europa
van de volkeren”. De Unie vertegenwoordigt niet eens een
fusie van staten in een nieuwe superstaat,
alhoewel de mogelijkheid van een toekomstige federale
staat niet uitgesloten mag worden. Wat de Unie wel
vertegenwoordigt, is de schepping van een Europese
markteconomie als een integraal onderdeel van de huidige
dominante, geinstitutionaliseerde markteconomie. Hoe begon
dit proces, welke factoren maakten de integratie
noodzakelijk en wat is de betekenis van de EMU voor de
Europese bevolking, en niet alleen voor de economische
elites die tot integratie besloten? Dit zijn enkele vragen
waarop in dit artikel getracht wordt een antwoord te
formuleren.
1. Etatisme versus internationalisering
De twee belangrijkste en tegengestelde trends die de periode
1945-1970 kenmerkten, waren de uitbreiding van de staat (in
de betekenis van actieve staatscontrole over de economie en
uitgebreide inmenging in het zelf-regulerende mechanisme van
de markt, gericht op directe vaststelling van het niveau van
economische activiteit, dat wil zeggen het productieniveau,
de werkloosheid etc.) en de toenemende internationalisering
van de markteconomie. De uitbreiding van de staat was niet
alleen een gevolg van de economische belangen van de
economische elites (economische groei en winsttoename waren
voor een groot gedeelte afhankelijk van staatsactiviteit om
een groeiende binnenlandse vraag te creeren), maar de
uitbreiding was ook een gevolg van de eisen van de Europese
bevolking voor de schepping van een andere maatschappij dan
die van voor 1945, gekenmerktdoor massale werkloosheid,
armoede en deprivatie (dit vooral in de vorm van de
verzorgingsstaat en volledige werkgelegenheid)
Deze naoorlogse uitbreiding
van de staat had echter een zeer belangrijke economische
consequentie. Het leidde tot een lange-termijn stijging in
de productiekosten: direct omdat de uitbreiding van de
verzorgingsstaat een groeiende last betekende voorde
ondernemers in de vorm van sociale premies en belastingen;
en indirect omdat in de situatie van bijna-volledige
werkgelegenheid de vakbonden met succes druk konden
uitoefenen op het loonniveau dat ver uitging boven de
productiestijging. Dit was een groot probleem voor de
economische elite in de periode 1968-1973, toen massale
stakingen, niet onder controle van de vakbonds-bureaucratie,
tot een snelle stijging van de lonen en een navenante daling
van de ondernemerswinsten leidden.
Ondanks de snelle uitbreiding
van de staatsinvloed onmiddellijk na de Tweede Wereldoorlog
werd, ook de internationalisering van de markteconomie
actief bevorderd door de kapitalistiscche landen, zowel op
wereldniveau (GATT) als op regionaal niveau: de Europese
Economische Gemeenschap (EEG) en de Europese Vrijhandels
Associatie (EFTA). De oude nationale tegenstellingen die de
eerste helft van de 20e eeuw kenmerkten en die tot twee
wereldoorlogen leidden, werden snel overwonnen dankzij de
uitbreiding van het “reeeel bestaande socialisme” en het
opbloeien van nadonate
bevrijdingsbewegingen in de Derde Wereld. Commerciele
rivaliteit tussen de grootste kapitalistische naties werd
vervangen door een geweldige uitbreiding van handel (voornamelijk
tussen hen onderling), met als gevoig dat in het begin van
de jaren zeventig een zesde deel van de in Europa
geconsumeerde goederen werd ingevoerd. Sindsdien is de
internationalisering ver voortgeschreden.
Toenemende
internationalisering veronderstelt dat de markteconomie
steeds meer gericht is op
uitbreiding van de wereldmarkt en niet meer
zozeer op de binnenlandse markt. Dit heeft vergaande
gevolgen voor de economische rol van de staat. Als gevolg
van het feit dat de accumulatie van het kapitaal steeds meer
begint af te hangen van de wereldmarkt, wordt de staat
minder belangrijk voor het instandhouden van een
binnenlandse markt. Concurrentievermogen wordt belangrijker
voor economische groei dan uitbreiding van de binnenlandse
vraag door overheidsinvesteringen. Onder voorwaarden van
vrijhandel is concurrentievermogen niet alleen cruciaal voor
een toenemende exportgerichte groei maar ook voor
importgerichte binnendringing van concurrenten, dat ernstige
gevolgen zou kunnen hebben voor het niveau van binnenlandse
bedrijfsactiviteit en werkloosheid. In dit verband worden de
productievoorwaaiden aan de vraagkant van de economie in het
bijzonder de productiekosten, cruciaal. Dat is de reden
waarom het verminderen van de productiekosten, zowel het
arbeidsloon als de sociale premies en belastingen, zo
belangrijk wordt. Verlaging van de productiekosten beheist
echter een drastische terugdringing van de staatsinvloed. Zo
ontstaat het conflict tussen staatsinmenging en
internationalisering.
De crisis van het begin van dejaren zeventig werd gevormd
door het gecombineerde effect van de uitbreiding van de
staatsinvloed en de internationalisering. De crisis werd
niet veroorzaakt door de oliecrisis zoals geopperd door
voorstanders van de kortetermijnvisie, maar door een
structurele verandering op lange termijn: het feit dat de
mate van internationalisering van de markteconomie niet meer
verenigbaar was met staatsinmenging. Dit was aangetoond
door het feit dat de effectieve controle van de natiestaat
op de economie bijna onmogelijk was geworden, als gevolg van
de relatief vrije beweging van goederen en de hoge
mobiliteit van kapitaal die de uitdijende Euro-valuta de
facto hebben geintroduceerd. Het gevolg van deze
ontwikkelingen was dat multinationale ondernemingen
ongehinderd het nationale economische beleid, dat strijdig
was met hun eigen belangen, konden saboteren.
De economische crisis van dejaren zeventig, die werd
verergerd door de ineenstorting van het internationale
monetaire stelsel, leidde tot de opkomst van het
neoliberalisme. Hierbij moet benadrukt worden dat deze
opkomst geen conjunctureel fenomeen is, zoals de
sociaaldemocraten beweren. Het feit dat neoliberaal beleid
vandaag de dag wordt gesteund door zowel conservatieve als
sociaaldemocratische partijen
―als
regeringspartij of in de oppositle―
en dat de belangrijkste elementen van het neoliberalisme
geincorporeerd zijn in de
strategien van internationale instituties die de
wereldeconomie controleren (IME, Wereldbank), als ook in de
verdragen die de EEG hebben hervormd (Single Market Act,
Verdrag van Maastricht), maakt het overduidelijk dat we te
maken hebben met een neoliberale consensus die de failliete
sociaaldemocratische consensus heeft vervangen. Bovendien
hebben zowel de ineenstorting van het “reel bestaande
socialisme” als het failliet van de Westeuropese
sociaaldemocratie (als gevolg van het
avkalven
―om
structurele redenen―
van haar electoraat) de politieke voorwaarden geschapen voor
de voltooiing van de vrije markteconomie. Dit betekent met
eenvoudigweg een terugkeer naar een negentiende-eeuws
liberalisme; het is de maximalisatie van de rol van de markt
en de minimalisering van sociale controle om de maximale
“efficiency”, in de betekenis van winst en groei, te
waarborgen.
De neoliberale consensus heeft vergaande consequenties op
economisch, politiek, sociaal, ideologisch en cultureel
vlak. Op het economische
vlak dient deze consensus niet begrepen te worden als
een volledige afzijdigheid van de staat in de
economie. Men moet liberalisme/neoliberalisme niet verwarren
met laissez-faire. De staat
zelf
creerde het systeem van de zelf-regulerende markt en
een of andere vorm van staatsinmenging is altijd nodig
geweest voor een soepel functioneren van het kapitalisme. De
staat speelt tegenwoordig een cruciale rol wat de
infrastructuur betreft en in het bijzonder ook om
maatregelen te treffen die het concurrentievermogen
bevorderen en die de werknemers scholen in het gebruik van
de nieuwe technologieen. Het is dus niet waar dat de
neoliberale consensus de oogappel van de
sociaaldemocratische consensus, de gemengde economie, om
zeep heeft geholpen (zoals vaak wordt beweerd). Het
liberalisme deed in feite jets veel ergers. Het
herdefinieerde de inhoud van de gemengde economie, zodat het
beter de belangen van de economische elite dient. Het
reproduceert aan het begin van de 21e eeuw de verhoudingen
van ongelijkheid en onrechtvaardigheid die de 19e eeuw
kenmerkten.
Desalniettemin moet benadrukt
worden dat het niet
zozeer de nationale staat is die bovengenoemde rol
met betrekking tot de voorzieningen voor de economie dient
te vervullen. De
geinternationaliseerde fase van het
vermarktingsproces veronderstelt de schepping van
reusachtige economische blokken, waarbij de rol van de
nationale staat steeds meer wijkt voor supranationale
instituties. Dit is vooral het geval bij de EU, waar dit
proces aleen begin heeft gemaakt, maar het geldt ook voor de
NAFTA en het nu nog informele blok van het Verre Oosten.
2. De doodlopende weg van de huidige Europese integratie
De Europese integratie is een bijproduct van de
internationalisering van de markteconomie. Het vrije verkeer
van goederen en kapitaal maakte aanvankelijk de integratie
tot een markt noodzakelijk. Nu is de monetaire eenwording
noodzakelijk voor West-Europa om de concurrentie met de
blokken in Noord-Amerika en het Verre Oosten te kunnen
overleven.
Het integratieproces, dat in de jaren vijftig met het
Verdrag van Rome begon, is op het moment in een versnelling
gekomen met de Single Market Act, die in 1993 werd ingevoerd,
en het Verdrag van Maastricht (dat het Verdrag van Rome
verving), dat dit jaar vernieuwd zal worden en naar
verwachting aan het einde van deze eeuw operationeel zal
zijn. Het versnellen van dit proces was noodzakelijk
geworden door de toenemende concurrentie met de andere twee
delen van de Driehoek (Noord-Amerika en het Verre Oosten).
De voorstanders hiervan zijn van mening dat alleen een markt
van continentale omvang de veiligheid en de economische
schaal kan bieden voor het overleven van het Europese
kapitaal in de ultra-competitieve markt van de 21e eeuw.
Inderdaad is de economische kloof tussen de Europese landen
en de andere blokken de laatste tienjaar aanzienlijk
toegenomen; een karakteristieke aanwijzing voor deze
toenemende kloof is het feit dat de werelduitvoer van de
Europese Unie in deperiode 1980-1994 met 7 procent afnam,
die van de Verenigde Staten met 2 procent, terwiji die van
Japan met maar Iiefst 31 procent toenam. De belangrijkste
oorzaak voor het falen van Europa is het feit dat zijn
concurrentievermogen sinds lange tijd achter dat van de
anderen lag
―een
feit dat niet los staat van de veel hogere mate van
staatsinmenging die het “continentale” model kenmerkt.
De ineenstorting van de sociaaldemocratische consensus,
volgend op de bloei van de neoliberale trend inde afgelopen
tien jaar, betekent dat de stroming die uiteindelijk
dominant werd in de Europese Unie de stroming was die
economische integratie gelijkstelde met de radicale
inkrimping van nationale controle op economische
activiteiten, zonder een gelijktijdige opbouw van een
supranationale controle
―uitgezonderd
de monetaire controle. Als gevolg hiervan is de uitvoerende
macht van de Europese Unie beperkt tot het scheppen van een
homogeen institutioneel kader dat ongebreideld
ondernemerschap toestaat en tegelijkertijd een aantal
minimale garanties voor milieubescherming en sociale
voorzieningen bevat (die volledig verenigbaar zijn met de
neoliberale consensus). De Single Market Act en ook het
Verdrag van Maastricht hebben tot doel het
concurrentievermogen te verbeteren door alle
“institutionele” barrieres die door de sociaaldemocratische
consensus waren ingevoerd, af te breken. Deze institutionele
barrieres waren het keynesiaanse model van staatsinmenging
om volledige werkgelegenheid te garanderen, de uitgebreide
verzorgingsstaat die fiscale problemen veroorzaakte, de
“beperkende handelingen” van de vakbonden en de openbare
nutsbedrijven die niet altijd volgens het micro-economische
critenum van efficiency werken. Het belangrijkste doel van
het Verdrag van Maastricht was de symptomen van deze
institutionele barrieres aan te vallen en met name de
inflatie en de staatsschulden, die waren veroorzaakt door de
uitbreiding van het staatsingrijpen. De Europese Monetaire
Unie en de Single Market Act betekenen dus niet de
eenwording van de Europese volkeren of zelfs maar van de
staten, maar alleen die van de vrije markten. Vrije markten
betekenen niet alleen het vrije verkeer van goederen,
kapitaal en arbeid, maar ook “flexibilisering”, dat wil
zeggen afschaffing van de beperkingen op vrije
overeenkomsten voor lonen en prijzen en ook het beperken van
de staatscontrole op economische activiteiten. Dit is de
essentie van de neoliberale consensus die het institutionele
kader van de Europese Unie kenmerkt, namelijk de verdere
vermarkting van de economie. Het doel van de nieuwe
instituties is duidelijk: de maximalisering van de vrijheid
van het georganiseerde kapitaal, waarvan de accumulatie op
alle mogelijke manieren wordt vergemakkelijkt en de
minimalisering van de vrijheid van de georganiseerde
werknemers, met alle mogelijke middelen en vooral door de
dreiging van werkloosheid.
Het is tekenend dat de nationale economische controle op
economische activiteiten en werkgelegenheid (die door de
afschaffing van de fiscale vrijheid van de lidstaten door de
convergentie criteria geleidelijk zal verdwijnen) niet
vervangen is door een gemeenschappelijke Europese controle
om volledige werkgelegenheid te garanderen. Terwiji er dus
in de strijd tegen de inflatie, dat de concurrentiepositie
en de winstmarges van het Europese kapitaal direct aantast,
een voorziening op supranationaal niveau wordt
gecreeerd, wordt de strijd tegen werkloosheid
overgelaten aan het vrije spel van de markt. De
ineenstortende nationale verzorgingsstaat wordt niet
vervangen door een gemeenschappelijk sociaal beleid dat in
de elementaire behoeften voorziet (gezondheidszorg,
onderwijs, sociale zekerheid etc.) en een basisinkomen voor
iedereen dat de “Euroarmoede” drastisch zou terugbrengen
(het gaat om zo’n 50 miljoen mensen). In het belang
van de verbetering van het concurrentiepositie is het
Europese ideaal ontaard tot een “veramerikaniseerd” Europa,
waar luxe en extreme armoede naast elkaar bestaan en het
comfortabele leven van de “40%-maatschappij” het
spiegelbeeld is van de marginalisatie van de rest.
De EMU-voorzieningen (gemeenschappelijke centrale bank,
gemeenschappelijke munt, convergentiecriteria) zullen de
lidstaten van effectieve economische beleidsmaatregelen in
de vorm van beleid op monetair, fiscaal en wisselkoersenviak
beroven. De beloning hiervoor wordt geacht te zijn een
gemeenschappelijke sterke munt, lage prijzen, structureel
lagere rentetarieven en meer economische groei als gevolg
van meer investeringen en handel doordat de instabiliteit en
de wisselkoerschaos afneemt. Zonder nationaal agressief
belastingbeleid (door de beperking op tekorten en de
staatsschuld) en nationaal monetair beleid (omdat dit
bepaald wordt door de centrale bank), moeten de deelnemers
om toch concurrerend te blijven de productiekosten zo laag
mogelijk houden en zoveel mogelijk inkomsten scheppen uit
winst, dividend etc. Het eerste kan bereikt worden
ofwel door hoge productiviteit
en/of lage lonen (met inbegrip van indirecte kosten
in de vorm van sociale premies). Het tweede kan bereikt
worden door belastingverlichting en dus lage staatsuitgaven.
Elk plan om bet kapitaal te belasten (in plaats van
bezuinigingen op sociale zekerheid) is uitgesloten omdat de
multinationale ondernemingen naar andere economische blokken
of belastingparadijzen zullen uitwijken. Bovendien is een
belasting op hogere inkomens uitgesloten omdat daar bezwaar
tegen gemaakt zal worden door de “tevreden” minderheid uit
de middenklasse, die een electorale meerderheid is (op dit
punt zal in bet volgende nummer van de Raaf nader worden
ingegaan, red.).
Dit betekent dat bij gebrek aan andere economische
controlemogelijkheden op de markt de last van de economische
herstructurering afgewenteld zal worden op de arbeidsmarkt.
De arbeidsmarkt is bet voornaamste doelwit van de
liberalisering. Veel belangrijk controlemaatregelen worden
afgeschaft (bijvoorbeeld het minimumloon, de baanzekerheid
in de privesector) en andere worden drastisch herzien (bijvoorbeeld
beperkingen op part-time werk en ontslagrecht) met als
duidelijk doel de arbeid “flexibeler” te maken, dat wil
zeggen beter geschikt voor de voorwaarden van de markt
(“hire-and-fire cultuur”). De afschaffing van deze controles,
gecombineerd met het
loslaten van de eis van volledige
werkgelegenbeid alsook de wetgeving tegen de vakbonden,
betekent dat de
gevolgen van technologische vernieuwingen, die tot
massale werkloosheid hebben geleid, met door staatsingrijpen
worden geneutraliseerd: in plaats daarvan wordt
het
aan de markt overgelaten om bet probleem van de werkloosheid
op te lossen. Het neoliberale beleid heeft bovendien door
het beperken van de publieke sector direct bijgedragen aan
de massale toename van de werkloosheid, die inmiddels de 20
miljoengrens heeft bereikt in de Europese Unie.
Het lijkt er op dat de huidige toestand van massale
werkloosheid van voorbijgaande aard is, waarin de bijna
volledige werkgelegenheid van de sociaaldemocratische
consensus afgelost zal worden door een nieuwe toestand van
massale laagbetaalde arbeid. Deze ontwikkeling zou de
uitkomst zijn van zowel de liberalisering van de
arbeidsmarkt als van de vastbesloten wil van de economische
elite om de openlijke werkloosheid te verminderen (deze
heeft een hoge politieke prijs en discrediteert de markt/groei-economie).
Na de val van bet “Rijnlandse model” van het “sociale marktkapitalisme” kan gemakkelijk voorspeld worden dat door
de geweldige concurrentie tussen de delen van de Drieboek er
niet zozeer een toestand komt van massale openlijke
werkloosbeid,
maar van laag betaalde arbeid, part-time werkgelegenbeid en
uitzendwerk in bet kader van “flexibele” arbeidsmarkten. De
pioniers hiervan zijn aan de ene kant de Verenigde Staten en
GrootBrirtannie en aan de andere kant Nederland, waarbij
het “Nederlandse model” het “Angelsaksische model met een
menselijk gezicht” is.
Groot-Brittannië en
Nederland hebben
de laagste werkloosbeidscijfers in de Europese Unie, ze zijn
vergelijkbaar met die van de Verenigde Staten. Nog
belangrijker is dat de Verenigde Staten en Nederland tot de
vijf meest competitieve landen in de internationale
ranglijst behoren,
Groot-Brittannië is van de 19e naar de
12e plaats gesprongen. Tegelijkertijd tonen alle recente
rapporten aan dat er een sterke toenemende onzekerheid en
ongelijkheid is tussen de “gelukkigen” met volledige banen
en de rest van de bevolking.
De ongelijke gevolgen van de Europese Monetaire Unie moeten
ook benadrukt worden. Een gemeenschappelijke monetair en
wisselkoersbeleid kan alleen werken als er een grote mate
van gelijkheid van economische voorwaarden is, gemeten aan
maatstaven van productiviteit, investeringen, infrastructuur,
natuurlijke hulpbronnen etc. Hoe groter de ongelijkheid des
te groter zijn de problemen, omdat er spanningen tussen de
sterkere en de zwakkere schakels in het systeem zullen
ontstaan. De zwakkere schakels zullen geen middelen meer
hebben om terug te vechten (zoals protectionisme,
rentekoersen, devaluatie etc.) en zullen dus moeten
vertrouwen op hogere werkloosheid en grotere “flexibiliteit”
van de arbeidsmarkt om de productiekosten te verlagen. Ook
zal een grote overheveling van de sterke naar de zwakke
schakels uitgesloten zijn door het lage budget van de
Europese Unie (op het moment bedraagt dit 1/10 van bet
federale budget van de Verenigde Staten). Er zal dus niet
alleen geen centraal mechanisme voor de distributie van
hulpbronnen zjn, maar de leden zullen ook minder budgettaire
autonomie hebben omdat zij aan de strikte convergentie-criteria
moeten voldoen. Met het geleidelijk afschaffen van de
controlemogelijkheden op de markten zullen landen met een
hoge inflatie of met een laag productieniveau deflationaire
maatregelen moeten nemen die de prijzen en lonen zullen
neerdrukken zodat bet concurrentievermogen verbeterd wordt
en de winsten van de economische elites intact blijven.
3. Is er een uitweg binnen de Europese Unie?
Het institutionele kader dat nu in Europa gecreeerd wordt
bestaat uit een model waarin de voortzetting van groei
afhankelijk is van meer internationalisering van de economie,
door de vernietiging van de lokale economische
zelfvoorziening en de voortgaande uitbreiding van de export
om de groeiende import te compenseren. In deze ontwikkeling
die plaats vindt tussen de regio’s (de Europese Unie
tegenover de Verenigde Staten en Japan) en binnen elke regio
zullen de meest competitieven de overwinnaars zijn, namelijk
degene die over de
productie en technologische bases
beschikken die een voortdurende productiegroei
mogelijk maken.
Het is duidelijk dat de sociaaldemocraten niet beschuldigd
kunnen worden van “verraad” aande socialistische idealen en
voor het instemmen met de neoliberale inhoud van het nieuwe
Europa dat ontstaat. Ook is het met te wijten aan de huidige
recessie ―die volgens sommige sociaalliberalen te wijten is
aan de crisispolitiek van enkele lidstaten in hun poging om
aan de convergentiecriteria van Maastricht te voldoen. Als
we dergelijke interpretaties aannemen dan is de vervanging
van het neoliberale raamwerk slechts een zaak om de “ware”
socialisten aan de macht te brengen en opnieuw de
sociaaldemocratische consensus in te voeren Er is helemaal
geen sprake van verraad en de radicale verandering “van
binnenuit” is ook niet mogelijk. Met andere woorden, als we
zonder meer accepteren wat de sociaaldemocraten en hun
medestanders in de milieubeweging accepteren, namelijk de
internationale markteconomie en de noodzaak om voortdurend
het concurrentievermogen te verbeteren door de arbeids-,
kapitaals- en goederenmarkt te liberaliseren, dan
moet de inhoud van de sociaaldemocratie die zijn die
nu verdedigd wordt door de sociaal-liberalen.
De reden hiervoor is dat binnen het kader van de
internationale markteconomie, die de laatste fase
vomit van het vermarktingsproces, de minimalisering
van de staat geen keuze is, maar een absolute voorwaarde
voor het Europese kapitaal om te kunnen concurreren met het
kapitaal uit de Verenigde Staten en bet Verre Oosten, die
door het ontbreken van een sociaaldemocratische traditie
veel minder barrieres hoeven te overwinnen. Op het moment
heeft de sociaaldemocratie dus noch op nationaal, noch op
supranationaal niveau betekenis. Elke poging van Europese
sociaaldemocraten om het huidige raamwerk te veranderen, om
zodoende de rol van de staat te versterken, zal Europa
minder concurrerend maken ten opzichte van de rest en zal
resulteren in een massale vlucht van Europees kapitaal. Een
nieuw Europees keynesianisme is ook niet werkbaar,
tenzij het gecombineerd zou worden met zelfverzorgende groei
en een beschermde binnenlandse markt. Maar zo’n voorstel
gaat lijnrecht in tegen de logica en de dynamiek van het
systeem. De voorstellen om het Verdrag van Maastricht open
te breken om sociaaldemocratische doelen op te nemen in de
Europese Unie, zijn om dezelfde reden net zo utopisch, in de
negatieve betekenis van het word. De Europese
sociaaldemocraten stellen nu voor om een Europese “sociale
markt” te creeren omdat de invoering op nationaal niveau
niet meer mogelijk is. Dit op grond van de overweging dat de
gezamenijike leden van de Europese Unie de macht hebben om
de financieIe markt te reguleren, de kapitaalbewegingen te
controleren en om de Verenigde Staten en Japan te dwingen
om hun relatie te verbeteren als onderdeel van een mondiale
overeenkomst. De aanname van controle op de markt kan alleen
doorgevoerd worden als het controles van het simpele
regulerende type betreft. Het is duidelijk dat de Verenigde
Staten en Japan geen bezwaren zullen hebben die het
functioneren van de markt verbeteren. Maar als deze
controles de vorm aannemen van werkelijke beperkingen van de
markt om arbeid en bet milieu te beschermen, dan zullen
noch de Verenigde Staten
noch Japan enige neiging hebben om zo’n maatregeler
aan te nemen, die hen van een aanzienlijk voordeel
tegenover de Europese, en vooral de Duitse, industrie
voorzien. De enige mogelijkheid is dus om Europa van de
internationak markt af te sluiten. En
inderdaac heeft het
pleidooi voor een “nieue
protectionisme” aan aanhang gewonnen bij Europese
socialisten er milieu-activisten.
Het feit dat multinationale ondernemingen een
cruciale rol spelen bij de internationalisering van de markt
economie, en het feit dat hun activiteiten niet alleen
intraregionaal maar ook interregionaal zijn, bezegelt het
lot van protectionistische bewegingen. Illustratief is het
feit da het voornamelijk interregionale handel
was die profiteerde van de periode van versnelde
internationalisering (1958-1989). Ondanks de groei van de
intraregionale handel in het bijzonder in de Europesc Unie,
was de grootste groei in de periode 1958-1989 in de
interregionale handel, dat wil zeggen de handel tussen
Noord-Amerika, Europa en het Verre Oosten. Het is duidelijk
dat de groei-of-sterf dynamiek van de markteconomie niet
beperkt kan worden tot de grenzen van een economisch blok.
Op dezelfde manier werd het in de geschiedenis ook nooit
weerstaan door de grenzen van de nationale staten.
De eis van een nieuw protectionism is, indien
het het bestaande kade van de markteconomie en
concurrentie als gegevenheden accepteer (hetgeen
het geval is bij zowel he protectionisme van “links”
―groen
protectionisme― als van rechts
Buobanan en anderen in de Verenig de Staten,
Goldsmith in Groot-Brittannie), zowel utopisch als a-historisch.
Het is a-historisch omdat
de de structurele veranderingen
die tot de neoliberale consensus hebben geleid negeert.
Het is utopisch omdat
het
het feit veronachtzaamt dat elk daadwerkelijke
poging om
in te grijpen in het systeem van de markteconomie in
de vorm van protectionisme (van de “oude” of van de “nieuwe”
soort) gedoemd is inefficient en niet-concurrerend te zijn
en als zodanig tegen de logica en de dynamiek van het
systeem indruist. Het is bovendien ook utopisch omdat het
aanneemt dat de vergroening van de handel, of van de IMF/Wereldbank,
of van het kapitalisme slechts een kwestie is van het
overtuigen van mensen van het kwaad van de vrijhandel
ideologie.
Net zo utopisch zijn de eisen om de Europese Unie radicaal
te hervormen, zoals bijvoorbeeld de eisen van de “Europese
marsen tegen de werkloosheid” die in juni in Amsterdam
samenkomen. In plaats van de oproep aan de
deelnemers aan de mars om hun afschuw uit te spreken over de
plannen van de economische elites voor een Europa van de
markt en de vervanging hiervan door een alternatief Europa
dat niet op de markteconomie is gebaseerd, roepen zij op tot
een andere verdeling van de welvaart
―voornamelijk
door belastingen―
en een radicale arbeidstijdverkorting, zonder verlies van
inkomen. Het is duidelijk dat zulke maatregelen, en vooral de
arbeidstijdverkorting zonder inkomensverlies, een negatieve
invloed zullen hebben op de productiviteit en daarom nooit
zullen
wordeen geaccepteerd door de economische elites; en
als ze zulke maatregelen hadden aangenomen, dan zouden ze
eenvoudigweg met uitsterven bedreigd worden door de
concurrentie met de andere delen van de Driehoek.
Waar het
werkelijk om gaat is of politieke, economische en
sociale macht in handen moet zijn van de regerende Europese
elites, zoals nu of dat dit in handen moet zijn van de
Europese burgers en hun gemeenschappen, in een totaal ander
institutioneel kader. Het wordt steeds duidelijker dat de
enige weg uit de multi-dimensionale crisis gelegen is in de
schepping van een nieuwe massale bevrijdingsbeweging die tot
doel heeft om de Internationale markt en haar bijproduct, de
Europese Unie, te vervangen voor een radicaal nieuw
institutioneel raamwerk gebaseerd op eene integrale
democratie (politiek, economisch, ecologisch, sociaal)
gericht op de bevrediging van werkelijke behoeften in plaats
van de behoeften die door de groei-economie werden gecreeerd.
Op zo’n systeem, gebaseerd op de politieke en culturele
autonomie van de Europese regio’s en hun economische
zelfstandigheid, zou een nieuwe en daadwerkelijke Europese
Gemeenschap’ kunnen ontstaan.
De
auteur is internationaal hoofdredacteur van het tijdschrift
Democracy & Nature. The journal for political ecology. Delen
van dit artikel zijn gebaseerd op zijn laatste boek
"Towards an inclusive democracy. The crisis of the growth
economy and the need for a new liberatory project"
(Cassell, Londen 1997). Op zondagmiddag 5 oktober a.s zal
Takis Fotopoulos een lezing voor De Vrije Socialist
verzorgen in politiek/cultureel centrum De Badcuyp, 1e
Sweelinckstraat 10 te Amsterdam.