Περιεκτική Δημοκρατία, τεύχος 18-19 (Φθινόπωρο 2008 - Άνοιξη 2009)
Η Κουλτούρα της Κρίσης και η Παρακμή της Επαναστατικής Πολιτικής
STEVEN BEST
Από την άνοδο του νεοφιλελευθερισμού και του παγκόσμιου καπιταλισμού τις τελευταίες δεκαετίες, την εκλογή του George Bush το 2000 (και την επανεκλογή του το 2004), τις επιθέσεις της 9ης Σεπτεμβρίου που προκάλεσαν έκρηξη αυταρχισμού με την πρόφαση ενός «πολέμου κατά της τρομοκρατίας», τα αυξανόμενα επίπεδα φτώχιας και πείνας, τις μόνιμες διαμάχες και τους πολέμους για τις πλουτοπαραγωγικές πηγές, τη ραγδαία εξαφάνιση των ειδών και ιδιαίτερα έξη ειδών από τα σημαντικότερα και τις ολοένα και περισσότερες ενδείξεις κλιματικών αλλαγών λόγω της ανθρώπινης δραστηριότητας, η κρίση στο κοινωνικό και το φυσικό πεδίο έχει οξυνθεί σημαντικά. Μολονότι όμως η φυσική και κοινωνική επιδείνωση απαιτούν μια βαθιά, συστηματική και ριζοσπαστική πολιτική αντίδραση, τις τελευταίες δεκαετίες τα αριστερά κινήματα αντίστασης έχουν εξασθενήσει αντί να ενδυναμώνονται σε αναλογία με τη σπουδαιότητα της κρίσης. Η έκκληση του Καρόλου Μαρξ, το 1843, για «αμείλικτη κριτική σε καθετί που υπάρχει» δεν ήταν ποτέ επιτακτικότερη και πιο σημαντική απ’ όσο στη σύγχρονη εποχή. Με δεδομένη την προέλαση του καπιταλισμού αλλά και την ενσωμάτωση και την υποχώρηση της ριζοσπαστικής πολιτικής, είναι επιτακτική ανάγκη να κρατήσουμε ζωντανές τις γνήσιες αντίπαλες φωνές και να τις βοηθήσουμε να αναπτυχθούν μέσα στα πολιτικά και δημόσια φόρουμ και σε εκείνα της σκέψης. Όταν αναλογίζεται κανείς το πόσο σπάνιες είναι οι ριζοσπαστικές απόψεις που εξακολουθούν να επιβιώνουν σήμερα, αυτόματα έρχεται στο νου το πρόταγμα της Περιεκτικής Δημοκρατίας ως ένα από τα ελάχιστα –αν όχι το μόνο– συνεκτικά και περιεκτικά, θεωρητικά και πολιτικά πλαίσια για συστημική κοινωνική αλλαγή.
Η Εμφάνιση και το Περίγραμμα της Περιεκτικής Δημοκρατίας
Το πρόταγμα της ΠΔ αναπτύχθηκε τη δεκαετία του ‘90 από τον Τάκη Φωτόπουλο στις σελίδες των διεθνών θεωρητικών περιοδικών Society and Nature και Democracy and Nature. Τα συγκεκριμένα έντυπα, που επιμελούνταν μια διεθνής ομάδα θεωρητικών με αναγνωστικό κοινό απ’ όλο τον κόσμο, ήταν αφιερωμένα στην ανάλυση μεγάλης γκάμας κοινωνικών και περιβαλλοντικών προβλημάτων, τα οποία προκλήθηκαν ως αποτέλεσμα της δυναμικής «ανάπτυξη ή θάνατος» της καπιταλιστικής κοινωνίας, των ιεραρχικών κοινωνικών σχέσεων που στρέφουν άνθρωπο ενάντια σε άνθρωπο και τον κοινωνικό κόσμο ενάντια στον φυσικό κόσμο, καθώς και μιας εργαλειακής αντίληψης, σύμφωνα με την οποία οι ελίτ θεωρούν τους υπόλοιπους ανθρώπους, το ζωικό και το φυσικό κόσμο ως μέσα για την περαιτέρω επέκτασή τους. Το 1997, ο Φωτόπουλος συστηματοποίησε τις ιδέες του σε ένα έργο ορόσημο με τίτλο Περιεκτική Δημοκρατία (Towards an Inclusive Democracy: The Crisis of the Growth Economy and the Need for a New Liberatory Project). Το 2005, το πρόταγμα της ΠΔ κινήθηκε προς τον κυβερνοχώρο με την on-line έκδοση του θεωρητικού περιοδικού The International Journal for Inclusive Democracy, αποκτώντας πρόσβαση σε ένα σημαντικά διευρυμένο αναγνωστικό κοινό σε σχέση με την έντυπη μορφή του.
Η ΠΔ στοχεύει στην ανάπτυξη μιας ριζοσπαστικής θεωρητικής ανάλυσης αλλά και πολιτικής λύσης στη σημερινή καταστροφική κοινωνική και περιβαλλοντική κρίση και στον αντίκτυπο που έχουν οι οικονομίες της αγοράς, τις οποίες σπέρνουν τα σύγχρονα καπιταλιστικά έθνη. Στοχεύει στη μεγιστοποίηση της αυτονομίας και της αυτοθέσμισης των ανθρώπινων κοινοτήτων και, επομένως, στον σε βάθος εμπλουτισμό της ατομικής και κοινωνικής ζωής. Η ΠΔ αποτελεί μια επαναστατική μορφή δημοκρατίας, όπως αυτό προκύπτει από τα αξιώματά της ότι:
(1) το καπιταλιστικό κοινωνικοοικονομικό μοντέλο είναι εγγενώς δυσλειτουργικό και καταστροφικό (με συνέπεια ο «δίκαιος», «πράσινος» ή «βιώσιμος» καπιταλισμός να αποτελεί οξύμωρο και πλάνη) και, επομένως,
(2) η σημερινή παγκόσμια τάξη δεν μπορεί να μεταρρυθμιστεί, αλλά πρέπει να μετασχηματιστεί ποιοτικά σε μια βαθιά, θεμελιώδη και συστημική διαδικασία αλλαγής που μπορεί μόνο να χαρακτηριστεί ως κοινωνική επανάσταση.
Η ΠΔ θεωρεί ως απώτερη αιτία της σημερινής πολυδιάστατης δύναμης τη συγκέντρωση οικονομικής και πολιτικής εξουσίας/δύναμης στα χέρια διάφορων ελίτ. Η εξουσία αυτή επιβάλλεται μέσω των ληστρικών στόχων και λειτουργιών της παγκόσμιας οικονομίας της αγοράς και σταθεροποιείται αλλά και νομιμοποιείται (σε διάφορους βαθμούς) μέσω του πολιτικού συμπληρώματός της, δηλαδή την κρατικίστικη «αντιπροσωπευτική δημοκρατία». Μολονότι η πολιτική αντιπροσώπευση παραπλανά τον κόσμο στο να πιστεύει ότι οι εκλεγμένοι αξιωματούχοι υπηρετούν το καθολικό και δημόσιο συμφέρον αντί για τα προσωπικά και ειδικά συμφέροντα, και ότι εκείνοι ως πολίτες κρατούν τους μοχλούς της εξουσίας, ο Φωτόπουλος ξεσκεπάζει την έμμεση δημοκρατία ως «φιλελεύθερη ολιγαρχία», η οποία διοικείται από το κρατικό-πολυεθνικό σύμπλεγμα και τις εθνικές και υπερεθνικές ελίτ.
Η Γενεαλογία της Αγοραιοποίησης
Η ΠΔ διαθέτει ένα πλούσιο ιστορικό όραμα τόσο του παρελθόντος (Πώς εμφανίστηκε το σημερινό σύστημα του νεοφιλελεύθερου παγκόσμιου καπιταλισμού;) όσο και του μέλλοντος (Πώς μπορεί να πραγματοποιηθεί η μετάβαση από μια ιεραρχική και αυταρχική κοινωνία σε μια εξισωτική και δημοκρατική κοινωνία ισότητας;). Στη γενεαλογία του για το σύγχρονο κράτος, το νεοφιλελευθερισμό και την παγκόσμια ανάδυση του καπιταλισμού ως ηγεμονικής δύναμης χωρίς αντίπαλο, ο Φωτόπουλος ακολουθεί τη διαδρομή της διαδικασίας «αγοραιοποίησης» (η οποία μετατρέπει αντικείμενα, κοινωνικές σχέσεις και τους ίδιους τους ανθρώπους σε εμπορεύματα για εμπόριο και πώληση με άμεσο σκοπό το κέρδος) μέσω τριών φάσεων ανάπτυξης: τη φιλελεύθερη, την κρατικιστική και τη νεοφιλελεύθερη.
Κατά την κλασική φιλελεύθερη φάση, η οποία εμφανίστηκε μέσω της αστικής πολιτικής οικονομίας (Adam Smith, David Ricardo, κ.α.) και τις ιδεολογίες των ελεύθερων αγορών (laissez-faire) του 18ου και 19ου αιώνα, ξετυλίχθηκε μια διαδικασία χωρίς προηγούμενο, όπου η οικονομία διαχωρίστηκε από την κοινωνία –ή καλύτερα έγινε η κοινωνία.
Κατά την κρατικιστική φάση, η οποία εμφανίστηκε σε δοκιμαστική μορφή στην κοινωνία των ΗΠΑ μετά τη Μεγάλη Ύφεση της δεκαετίας του ‘30, το κράτος άρχισε να ρυθμίζει την οικονομία προκειμένου να ελέγχει ανεξέλεγκτες τάσεις για κρίση, εγκαθιδρύοντας προγράμματα κοινωνικής πρόνοιας για να ελέγχει τις καταστροφικές επιπτώσεις της ανεξέλεγκτης ανεργίας και φτώχιας.
Τέλος, η σημερινή νεοφιλελεύθερη φάση της αγοραιοποίησης ξεκίνησε τη δεκαετία του ‘70 μέσω της διεθνοποίησης της οικονομίας της αγοράς και το σχηματισμό πολυεθνικών επιχειρήσεων, επιταχύνθηκε κατά τη δεκαετία του ‘80 στη διάρκεια των συντηρητικών επαναστάσεων του Ronald Regan και της Margaret Thatcher, οι οποίοι αναβίωσαν τις ιδεολογίες του laissez-faire και εγκαινίασαν τις διαδικασίες καταστροφής των θεσμών κοινωνικής πρόνοιας και των κυβερνητικών ρυθμίσεων για τις ιδιωτικές επιχειρήσεις και τελειοποιήθηκε τη δεκαετία του ‘90, μέσω των πολυεθνικών επιχειρήσεων, όπως οι ExxonMobil και Monsanto, και μέσω διεθνών οικονομικών θεσμών και αυλών, όπως η Παγκόσμια Τράπεζα και ο Παγκόσμιος Οργανισμός Εμπορίου.
Έτσι, τις τελευταίες δεκαετίες, οι διαδικασίες αγοραιοποίησης έγιναν καθολικές, τα σοσιαλιστικά και κομμουνιστικά κράτη ενέδωσαν στο κίνητρο του κέρδους, τα σοσιαλδημοκρατικά κόμματα κατέρρευσαν καθώς οι προεξέχουσες μορφές τους όπως ο Francois Mitterrand παραδόθηκαν στην ηγεμονική ισχύ του νεοφιλελεύθερου παγκόσμιου κεφαλαίου και οι κοινωνικοί θεσμοί κατεδαφίστηκαν ή ιδιωτικοποιήθηκαν. Στη συνέχεια, ο Φωτόπουλος δυσοίωνα ισχυρίζεται ότι η νεοφιλελεύθερη φάση δεν αποτελεί προσωρινό φαινόμενο, αλλά, αντίθετα, αποτελεί μια νέα συναίνεση και μετατόπιση παραδείγματος των ελίτ, έτσι ώστε η κρατικιστική φάση να φαίνεται απλώς ένα διάλειμμα της ανάπτυξης του κεφαλαίου μεταξύ του φιλελευθερισμού και του νεοφιλελευθερισμού. Όμως, ενώ πολλοί μεταμοντέρνοι θεωρητικοί περιγράφουν τη σημερινή εποχή του νεοφιλελεύθερου/καταναλωτικού/παγκόσμιου καπιταλισμού ως ιστορική ρήξη και πέρασμα σε ένα νέο «μεταμοντερνισμό», ο Φωτόπουλος περιγράφει τη σημερινή εποχή ως έναν προηγμένο καπιταλισμό και, επομένως, τονίζει τη συνέχεια της ανάπτυξης της αγοράς έναντι των δήθεν ασυνεχειών στην κουλτούρα, τη σκέψη και άλλους τομείς. Για τον Φωτόπουλο, μια γνήσια ιστορική ρήξη δεν έχει ακόμα δημιουργηθεί και αυτή θα συνεπάγονταν «μια διακοπή της ιστορικής συνέχειας την οποία έχει ιστορικά πετύχει η ετερόνομη κοινωνία» υπέρ της αυτοδιεύθυνσης και της αυτονομίας.
Αναβιώνοντας τη Δημοκρατία
Εκεί που κανείς θα περίμενε η πολύπλευρη κρίση της κοινωνίας και της φύσης να παράγει και μια αντίστοιχη πολιτική απάντηση, μια άλλη κρίση εμφανίστηκε: Η θεωρητική και πολιτική αντίθεση στον παγκόσμιο καπιταλισμό, σε οποιαδήποτε σημαντική μορφή, κατέρρευσε. Η ευρωπαϊκή παράδοση της σοσιαλδημοκρατίας, με αφετηρία τον Edward Bernstein και το γερμανικό σοσιαλδημοκρατικό κόμμα στις αρχές του 20ου αιώνα, αυτοπροσδιοριζόταν ως εναλλακτική λύση έναντι τόσο του καπιταλισμού όσο και του γραφειοκρατικού σοσιαλισμού, αλλά αναπόφευκτα ενέδωσε στην χρεοκοπημένη λογική του ρεφορμισμού που προσπαθεί να επιδιορθώσει αντί να μεταμορφώσει ριζικά ένα σύστημα με εγγενή δομικά προβλήματα. Από τη δεκαετία του ‘60, αναδύθηκαν πολυάριθμες νέες κριτικές θεωρίες και κινήματα, αλλά κανένα δεν αποδείχτηκε αξιοσημείωτο ή δημιούργησε ανθεκτικές δυνάμεις αντίστασης και ριζοσπαστικής αλλαγής. Από τα «νέα κοινωνικά κινήματα» και τις «πολιτικές ταυτότητας» (φεμινισμός, ανθρώπινα δικαιώματα, απελευθέρωση ομοφυλοφίλων κ.ο.κ.) έως το μεταμοντερνισμό, από τα παραδοσιακά πράσινα κόμματα και την βαθιά οικολογία έως τα κινήματα της «αντιπαγκοσμιοποίησης» ή της «εναλλακτικής παγκοσμιοποίησης», ο Φωτόπουλος βρίσκει πολιτικές εκφράσεις που είναι είτε συμβιβασμένες, αναποτελεσματικές λόγω ρεφορμισμού, υποκειμενικές και μυστικιστικές προσεγγίσεις, ή χωρίς συνεπή «αντισυστημική» αντίληψη (δηλαδή, χωρίς μια ριζοσπαστική κριτική και μια εναλλακτική πολιτική λύση για το σύνολο των καπιταλιστικών ιδεολογιών και θεσμών).
Ωστόσο, το πρόταγμα της ΠΔ δεν αποτελεί απλώς άρνηση όλων των μέχρι σήμερα υφιστάμενων ριζοσπαστικών κινημάτων, αλλά ενσωματώνει τα καλύτερα στοιχεία του παρελθόντος σε μια κριτική σύνθεση που γεννά κάτι καινούργιο και άμεσα σχετιζόμενο με την τωρινή κρίση. Το πρόταγμα συνιστά μια σύνθεση στοιχείων της αθηναϊκής δημοκρατίας με σύγχρονα προτάγματα, όπως τη θεωρία αυτονομίας του Κορνήλιου Καστοριάδη, τη σοσιαλιστική ελευθεριακή παράδοση, την προσέγγιση της κοινωνικής οικολογίας του Bookchin και το φεμινισμό. Επίσης, ο Φωτόπουλος έχει εξάγει δύο σημαντικά συμπεράσματα από τις «σοσιαλιστικές» επαναστάσεις του παρελθόντος. Πρώτον, αντιτίθεται στο ανατρεπτικό όραμα των Marx-Lenin, όχι μόνο λόγω της συγκεντρωτικής δυναμικής του (η οποία αναπόφευκτα δεν μπορεί παρά να αντικαταστήσει ένα σύστημα γραφειοκρατικής εξουσίας με ένα άλλο), αλλά και επειδή προκαλεί μια απότομη, σπασμωδική και κατακλυσμικού χαρακτήρα «επανάσταση», η οποία επιφέρει νέες αντικειμενικές συνθήκες χωρίς τις απαραίτητες αλλαγές στην κουλτούρα και τις υποκειμενικές συνθήκες συνειδητοποίησης. Επιπλέον, η αριστερή επαναστατική παράδοση εκθειάζει τη διανοητική/κομματική «πρωτοπορία» για τις επιστημονικές ικανότητές της να κατανοεί και να μεταβάλλει την κοινωνικοιστορική δυναμική, ωστόσο, η άποψη αυτή είναι εγγενώς ελιτίστικη και ανάθεμα για τις ελευθεριακές, κοινοτικές και δημοκρατικές αρχές της ΠΔ. Μέσω της κρίσιμης εκπαιδευτικής μεθόδου της παιδείας και της πρακτικής εμπειρίας του χτισίματος της δημοκρατίας, η ΠΔ οραματίζεται έναν τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι μπορούν να δημιουργήσουν ουσιαστικές δημοκρατίες και νέα ήθη στην κουλτούρα, τη σκέψη και τις αξίες.
Ο Φωτόπουλος δείχνει ότι το νέο είδος δημοκρατίας είναι απαραίτητο, δεδομένης της πολυδιάστατης φύσης της κρίσης, η οποία πηγάζει από τη συγκέντρωση οικονομικής δύναμης την οποία αναπόφευκτα συνεπάγεται η οικονομία της αγοράς και η «αντιπροσωπευτική δημοκρατία» που τη συνοδεύει. Έπειτα δείχνει ότι ο ελευθεριακός κομουναλισμός είναι εφικτός, προτείνοντας μερικές κρίσιμες θεσμικές προϋποθέσεις που μπορούν να καταργήσουν τα συγκεντρωτικά συστήματα εξουσίας. Μια γνήσια ΠΔ δεν μπορεί παρά να υπάρχει ως αντίφαση προς τους καπιταλιστικούς θεσμούς, και όχι σε μια διαδικασία συμβιβασμού ή προσαρμογής στο status-quo. Ο Φωτόπουλος προσφέρει το είδος ριζοσπαστικής διορατικότητας που είναι πραγματικά οραματιστικό, το κάνει «ουτοπικό» με την καλύτερη έννοια του όρου, δηλαδή εκείνο που εντοπίζει το εν δυνάμει υπάρχον για συστημική αλλαγή, όπως αυτό προκύπτει από τις πραγματικές συνθήκες και δυνατότητες.
Περί Παγκόσμιου Καπιταλισμού και Έκλειψης της Αριστεράς
Η νέα έκδοση την οποία έχουμε βρεθεί εδώ να προωθήσουμε αποτελεί συλλογή μιας διεγερτικής σειράς αναλύσεων, εφαρμογών και κριτικών του προτάγματος της ΠΔ. Το βιβλίο «Παγκοσμιοποιημενός Καπιταλισμός, Έκλειψη της Αριστεράς και Περιεκτική Δημοκρατία» αποτελεί μια διεγερτική διεθνή συλλογή δοκιμίων που διαφέρουν μεν όσον αφορά τη θεματική τους και τη σκοπιά τους αλλά παρ’ όλα αυτά χρησιμοποιούν όλα τα πλούσια μέσα που προσφέρει η θεωρία της ΠΔ για να φωτίσουν και να εξαλείψουν τη σοβαρή κοινωνική και οικολογική κρίση, η οποία ήδη σπέρνει όλεθρο στον πλανήτη και σε όλες τις μορφές ζωής. Έπειτα από τη δική μου Εισαγωγή και μια δήλωση του Διεθνούς Δικτύου της Περιεκτικής Δημοκρατίας, η οποία αποσαφηνίζει τις κεντρικές θεωρητικές και πολιτικές θέσεις του προτάγματος, ακολουθούν τρία μέρη που αντιμετωπίζουν κριτικά την ΠΔ, στα οποία ο Φωτόπουλος απαντά εκδηλώνοντας την εκτίμηση του για τη συμβολή τους και κατά διασαφητικό τρόπο.
Στο Πρώτο Μέρος, ο Τάκης Νικολόπουλος εγκωμιάζει την ΠΔ ως απελευθερωτική και οραματιστική θεωρία, ενώ θέτει στον Φωτόπουλο ερωτήματα γύρω από την κοινωνία των πολιτών και τα κινήματα των πολιτών για μια γνήσια δημοκρατία. Ο Rafael Sposito δίδει βαρύτητα στην αξία της ιστορικοποίησης και της αποδόμησης των ιδεολογικών υποστυλωμάτων της υπερεθνικής ελίτ, έτσι ώστε η υπονόμευση της νομιμότητας και του κύρους της να αποτελεί θεμελιώδες βήμα προς τη ριζοσπαστική δημοκρατία. Ο Guido Galafassi εξηγεί πώς η οικονομική και πολιτική κρίση στην Αργεντινή στις αρχές της δεκαετίας του ‘90 δημιούργησε συνελεύσεις γειτονιάς και μορφές συνομοσπονδιακής δημοκρατίας που έδειξαν τον τρόπο με τον οποίο η ΠΔ θα μπορούσε να τεθεί σε λειτουργία σε αυτές τις περιστάσεις. Ο Παναγιώτης Κουμεντάκης διερευνά τη φονική διαλεκτική μεταξύ της δηλητηρίασης του εξωτερικού περιβάλλοντος από τις επιχειρήσεις και της δηλητηρίασης του ίδιου μας του εσωτερικού περιβάλλοντος, κανένα από τα οποία δεν μπορεί να μετατραπεί σε ένα υγιές οικοσύστημα χωρίς ριζοσπαστική δημοκρατία σε όλα τα πεδία της ζωής.
Στο Δεύτερο Μέρος, ο David Freeman εγκωμιάζει τον Φωτόπουλο για την ανάπτυξη μιας εμπνευσμένης αλλά συνάμα μη αυταρχικής ουτοπικής θεωρίας με ρίζες στην υπαρκτή πραγματικότητα, ενώ απορρίπτει παλαιότερες προσπάθειες για την αναδόμηση της ανθρωπότητας και της κοινωνίας σε κάποια πλατωνική μορφή. Όμως, ο Arran Gare θεωρεί ότι ο Φωτόπουλος δημιουργεί ένα λανθασμένο διαχωρισμό μεταξύ ρεφορμισμού και επανάστασης, ενώ ο Serge Latouche επιχειρηματολογεί ότι η άμεση δημοκρατία δεν είναι πάντα καλύτερη από αντιπροσωπευτικές μορφές και ο Michael Levin ισχυρίζεται ότι ο Φωτόπουλος ταξινομεί την ελληνική έννοια της δημοκρατίας ως το μοναδικό διαχρονικά έγκυρο ορισμό, ενώ στη πραγματικότητα οι διάφορες μορφές δημοκρατίας είναι συμβατές με διαφορετικές καταστάσεις.
Το Τρίτο Μέρος επικεντρώνεται σε ένα κρίσιμο θέμα της ΠΔ: την παιδεία ή εκπαίδευση. Οι θεωρητικοί της ΠΔ χρησιμοποιούν τον ελληνικό όρο παιδεία προκειμένου να ανακαλέσουν και να ανασυγκροτήσουν τη σχέση μεταξύ εκπαίδευσης, αυτονομίας και δημοκρατίας στην κλασική Αθήνα. Η εκπαίδευση είναι κρίσιμη στην επαναστατική αλλαγή και την κοινωνική αναδιοργάνωση δεδομένου ότι τα εκπαιδευτικά συστήματα κάθε βαθμίδας κοινωνικοποιούν τον άνθρωπο στις καπιταλιστικές ιδεολογίες και προωθούν καθαρά ωφελιμιστικούς και καριερίστικους στόχους που υποστηρίζουν την καπιταλιστική εργασία, τον καταναλωτισμό και τον πατριωτισμό. Οι ριζοσπαστικές μέθοδοι διαπαιδαγώγησης, αντίθετα, στοχεύουν στη διάρρηξη αυτής της ιδεολογικής λαβίδας και στην προώθηση μορφών κριτικής συνειδητοποίησης απαραίτητων προκειμένου να επέλθει η ριζοσπαστική αλλαγή. Έτσι, ο John Sargis ξεσκεπάζει τον τρόπο με τον οποίο το (αντι)εκπαιδευτικό σύστημα των ΗΠΑ καταφέρνει να κοινωνικοποιήσει τους ανθρώπους σε αποδεκτούς ρόλους, μια λειτουργική προσέγγιση που έρχεται σε αντίθεση με ένα γνήσιο και απελευθερωτικό τρόπο εκπαίδευσης. Οι David Gabbard και Karen Anijar Appleton ενστερνίζονται την έννοια της παιδείας του Φωτόπουλου, αλλά επιχειρηματολογούν ότι η παρερμηνεία του όσον αφορά τον Ivan Illich τον εμποδίζει να ενσωματώσει τη συνεισφορά του Illich σε μια ριζοσπαστική διαπαιδαγώγηση. Τέλος, ο Φωτόπουλος απαντά εκφράζοντας την εκτίμηση του για τον τρόπο με τον οποίο ασκήθηκε η κριτική στις απόψεις του στην παρούσα έκδοση και δράττεται της ευκαιρίας να υποστηρίξει τις θέσεις του και να αποσαφηνίσει και να περιγράψει αναλυτικότερα τη δημοκρατική του αντίληψη για την επιστήμη, την τεχνολογία, την ηθική και τα ΜΜΕ˙ την κοινωνικοοικονομική του εξήγηση για την άνοδο του φονταμενταλισμού και του ανορθολογισμού˙ την επίθεσή του στο μεταμοντερνισμό ως ιδεολογικό προϊόν του καπιταλιστικού ατομικισμού και της πολιτικής απελπισίας˙ την κριτική του για τα παραδοσιακά αντισυστημικά κινήματα˙ και τις συγκεκριμένες προτάσεις του για τις μεταβατικές στρατηγικές προς μια μετα-ιεραρχική κοινωνία. Το Παράρτημα περιλαμβάνει δοκίμια των Jorge Camil και Jean-Claude Richard, οι οποίοι έχουν γράψει την εισαγωγή της λατινοαμερικάνικης και της γαλλικής έκδοσης, αντίστοιχα, του βιβλίου «Περιεκτική Δημοκρατία» (Towards an Inclusive Democracy), και με τον τρόπο αυτό καταδεικνύουν το διεθνή χαρακτήρα και την σπουδαιότητα του έργου του Φωτόπουλου και του προτάγματος της ΠΔ.
Περισσότερο από ποτέ, η επιλογή της ανθρωπότητας είναι μεταξύ του ελευθεριακού σοσιαλισμού ή της βαρβαρότητας, της δημοκρατίας ή του αυταρχισμού, της βιωσιμότητας ή της κατάρρευσης. Σύμφωνα με το τολμηρό όραμα της ΠΔ, αν θέλουμε το μέλλον να είναι βιώσιμο, πρέπει να δημιουργηθεί κάτι το οποίο δεν προϋπήρχε ποτέ μέχρι τώρα, αλλά είναι περισσότερο απαραίτητο από ποτέ, ―μία άμεση, αποκεντρωμένη, συνομοσπονδιακή δημοκρατία που να στοχεύει στην επανενσωμάτωση της κοινωνίας με την οικονομία, της πολιτείας με τη Φύση, αγωνιζόμενη για την ισοκατανομή δύναμης και εξουσίας σε όλα τα επίπεδα. Τα δοκίμια που περιλαμβάνονται σε αυτή την έκδοση, έχουν χαρακτήρα ανανεωμένης ριζοσπαστικής σκέψης, διαλόγου και πολιτικών. Αποτελούν δέσμες φωτός σε μια ταραχώδη, σκοτεινή εποχή.