Περιεκτική Δημοκρατία, τεύχος 22 (Καλοκαίρι - Φθινόπωρο 2010)
Οι Αυτόνομες Συλλογικότητες Επαναστατούν,
οι Ετερόνομες Μάζες Εξεγείρονται
ΘΟΔΩΡΗΣ ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΣ
Διάβασα το κείμενο των Βασίλη Κορολή και Γιώργου Μαμουλασβίλη στην Ελευθεριακή Κίνηση (τεύχος 20) και έμεινα έκπληκτος από το πόσο βαθιά αντ-επαναστατική είναι πλέον η ερμηνεία των προτάσεων και εννοιών που ανέπτυξε στα γραπτά του ο ύστερος Καστοριάδης. Για να παραφράσω τη διάσημη πρόταση του στις πρώτες σελίδες της Φαντασιακής Θέσμισης της Κοινωνίας — ότι δηλαδή το δίλημμα της μετα-'68 εποχής ήταν ή να παραμείνει κάποιος Μαρξιστής ή να παραμείνει επαναστάτης — θα έλεγα ότι το καινούριο δίλημμα είναι πλέον ή να παραμείνουμε Καστοριαδικοί ή να παραμείνουμε επαναστάτες.
Δύσκολη φαίνεται μια μέση λύση. Μαλλον ήρθε η ώρα για την περίφημη Καστοριαδική «πατροκτονία», μόνο που αυτή τη φορά ο (ύστερος) Καστοριάδης είναι ο συμβολικός «πατέρας».
Γίνεται ολοένα και πιο σαφές ότι οι γενικές κοινωνιολογικές αναλυτικές κατηγορίες του ύστερου Καστοριάδη (Άνθρωποι, Κοινωνία, Φαντασιακό κ.λπ.) έχουν γίνει πλεον το καταφύγιο των μεταμοντέρνων εκδοχών της Αντι-εξουσίας/Αυτονομίας, όπου η αυτοθέσμιση έχει αναχθεί σε «μαγική» δραστηριότητα (παρ’ όλες τις διαβεβαιώσεις των συγγραφέων για το αντίθετο ― σελίδα 17). Οπως λένε στην ίδια σελίδα, «το σημαντικό [...] δεν είναι ότι η δράση για παράδειγμα του προλεταριάτου ή η δράση των γυναικών και τα αποτελέσματά τους επιβεβαίωσαν κάποια προηγούμενη θεωρητική σύλληψη στο μυαλό κάποιου επαναστάτη, αλλά το ότι δημιουργήθηκαν απροσδόκητα από τα βάθη της κοινωνίας » (σελίδες 17-18). Εδώ αγγίξαμε πλέον την καρδιά του μεταφυσικού. Σύμφωνα με αυτή την εκδοχή, το σημαντικό είναι ότι από τα ...βάθη του όντος-Κοινωνία, από τα έγκατα του Μάγματος των φαντασιακών σημασιών — κατά την Καστοριαδική ορολογία ― αναβλύζουν και θα αναβλύσουν ...απροσδόκητα νέες σημασίες. Συνακόλουθα, αυτές θα είναι οι νέες θεσμίσεις των ...απροσδόκητων συλλογικών υποκειμένων που θα αποφασίσουν ...απροσδόκητα να δράσουν αυτόνομα. Κι αυτό διότι, όπως ισχυρίζονται μετέπειτα οι συγγραφείς, κάθε άλλη θεώρηση συνεχίζει τη διχοτόμηση αντικειμενικού - υποκειμενικού στην πολιτική πράξη (την ταύτιση δηλαδή θεωρίας και πρακτικής).
Έτσι, η κατάργηση της διχοτόμησης αντικειμενικού - υποκειμενικού (που υποτίθεται συντηρεί η Περιεκτική Δημοκρατία) γίνεται κατορθωτή με την υποχώρηση στον «μαγικό» κόσμο του ...βυθού της κοινωνίας: Καλούμαστε ως θεατές-«επαναστάτες» να σταθούμε σε στάση περισυλλογής και αναμονής πάνω από τα Μάγματα, σε ρόλο ερμηνευτή δράσεων και αντιδράσεων περιμένοντας το αυτόνομο «καινούριο» να αναδυθεί.
Από ποιους; Μα, από διάφορες εκδοχές της γενικής αναλυτικής κατηγορίας «οι Άλλοι» (δηλαδή, οι άνθρωποι ― γενικά, η κοινωνία ― γενικά, οι εργάτες/τριες ― γενικά, οι νέοι/ες ― γενικά, οι γυναίκες ― γενικά κ.λπ.). Στο μεταξύ, οι ελίτ καινοτομούν θεσμικά — δηλαδή αυτονομούν — αλλάζοντας όχι μόνο το περιεχόμενο του ...μάγματος αλλά και τη θερμοκρασία στην οποία ...βράζει.
Τώρα τι σχέση εχουν αυτά με εκείνα που έλεγε ο «νεότερος» Καστοριάδης όταν μίλαγε για αυτονομία και τη δημιουργία αμεσοδημοκρατικών θεσμών «από τα κάτω» (δηλαδή για την αυτόνομη δράση και τις εναλλακτικές θεσμικές προτάσεις αντι-εξουσίας συνειδητών και ενσαρκωμένων ιστορικών συλλογικών υποκείμενων, όπως π.χ. των πραγματικών Ισπανών ή Ούγγρων εργατών και όχι της αναλυτικής κατηγορίας «εργάτες») μόνο οι ....ερμηνευτές του Μέγα, Μοναδικού και Αλάθητου Θεωρητικού της Αυτονομίας και των Μαγμάτων μπορούν να μας το πούν.
Στα σοβαρά όμως, ακόμα και με όρους του Καστοριάδη, τι άλλο είναι οι προτάσεις για τις στρατηγικές μετάβασης (όπως της ΠΔ αλλά και άλλων προταγμάτων), παρά απόπειρες και προσπάθειες ανθρώπων που επιθυμούν και επιχειρούν να δράσουν αυτόνομα για να αλλάξουν, μεταξύ άλλων, και το περιεχόμενο του υπάρχοντος κοινωνικού φαντασιακού και τον τρόπο με τον οποίο αυτό αναπαράγεται από τους θεσμούς, αντι-προτείνοντας μια άλλη πράξη (θεωρία και πρακτική), μια εναλλακτική αντισυστημική κοινωνικο-πολιτικο-οικονομική διακυβέρνηση;
Προσωπικά, έχοντας ξεκινήσει από την αναρχική/ελευθεριακή/Καστοριαδική παράδοση, και κοιτώντας πίσω πολλά χρόνια και με αρκετή δόση αυτοκριτικής, αναγνωρίζω πλέον ότι ένας από τους κύριους λόγους που οδηγούν στο τραγικό αδιέξοδο πολλών τακτικών και αιτημάτων αυτού του «χώρου» ανάγεται σε θεωρητικά σχήματα και αναλυτικές κατηγορίες που χρόνια τώρα παραπέμπουν σε ...μαγικούς τρόπους σκέψης όπου ο μαξιμαλισμός και η γενίκευση κατέληξαν να είναι ένα ψυχολογικό καταφύγιο που μέσα του εγκλωβίζεται η αυτόνομη δράση και σκέψη.
Εκατοντάδες χιλιάδες ανθρώπων που συμμετείχαν στον αναρχικό/ελευθεριακό χώρο από τη δεκαετία του ‘80 και δώθε πήγαν σπίτια τους ή ανάλωσαν τη ζωή τους σε αδιέξοδες ιδεολογικές ψευδο-συγκρούσεις, με ψευδαισθήσεις για τη «Δευτέρα Παρουσία» της Αυθόρμητης Αυτόνομης Θέσμισης που είτε θα ξεκινήσει μετά τη νύχτα της ....Μεγάλης Εξέγερσης, είτε θα παραμείνει σε επίπεδο δια-προσωπικών μικρο-πειραμάτων αποχωρητισμού γυρίζοντας την πλάτη στην κοινωνία.
Τελικά βλέπω ότι σχήματα σκέψης όπως του ύστερου Καστοριάδη εγκλώβησαν (και συνεχίζουν να εγκλωβίζουν) τη σκέψη και δράση πολλών σε ατέλειωτες ομφαλοσκοπήσεις όπου οποιαδήποτε διατύπωση εναλλακτικών προτάσεων για τη συνολική αυτόνομη επανα-θέσμιση έφτασε να θεωρείται ....εξουσιαστικό καπέλωμα.
Ένα περιεκτικό εναλλακτικό πρόγραμμα διακυβέρνησης αποτελεί αυτόνομη συμβολή στο κοινωνικό φαντασιακό. Είναι αλληλένδετο με το συνειδητό ιστορικό συλλογικό υποκείμενο των αυτόνομων προσώπων που το διαμορφώνουν και θέτει αίτημα αυτόνομης ριζικής επαναθέσμισης — και όχι μαξιμαλιστικές αρλούμπες για μετα-επαναστατικές κοινωνίες αγγέλων ή ψευδαισθήσεις για απομονωμένες κοινότητες αποχωρητών. Όμως ως τέτοιο, ως αυτόνομη συμβολή στο κοινωνικό φαντασιακό που παίρνει την ευθύνη να συγκεκριμενοποιήσει σε όραμα και πράξη την αυτόνομη δημοκρατική πολιτεία, απαιτεί όχι μόνο
(α) σημασίες για το περιεχόμενο του, δηλαδή εναλλακτικές κοινωνικές σημασίες, αξίες και λογικές θέσμισης, αλλά και
(β) σημασίες και προτάσεις για τις πρακτικές, δηλαδή την οργάνωση/διακυβέρνηση της συλλογικότητας (του συλλογικού υποκειμένου και της ευρύτερης κοινωνίας/πολιτείας/οικονομίας).
Όποια προσέγγιση τονίζει το (α), και δεν θέλει να πάρει θέση στο (β) ή το αφήνει γενικά και αόριστα στις καλένδες, τελικά δείχνει ότι δεν έχει ούτε διάθεση, ούτε σκοπό να αλλάξει τίποτα, παρ’ όλες τις κορώνες στις αφηγήσεις αυτονομίας που χρησιμοποιεί για τον εαυτό της, και στον προσδιορισμό της ταυτότητας της σε σχέση με άλλες συλλογικότητες και προσεγγίσεις.
Αυτό αποτελεί τραγική εγκατάλειψη της μεγαλύτερης ίσως συνεισφοράς της αναρχικής/αυτόνομης παράδοσης, ότι τα μέσα και οι σκοποί είναι αλληλένδετα, ένα και το αυτό. Για την ακρίβεια, τα μέσα/διαδικασίες είναι ταυτόχρονα οι σκοποί/περιεχόμενα καθώς εφαρμόζονται/θεσμίζονται από τη συλλογικότητα που τα επιθυμεί — και η τελευταία (συλλογικότητα) αποκτά ταυτότητα αυτόνομου υποκειμένου μέσα από αυτή την πρακτική δράση. Αλλιώς αρέσκεται να βολεύεται μαξιμαλίζοντας στη θεωρία της (η κοινωνία, γενικά, θα αυτονομηθεί ...απο μόνη της) ή την πρακτική της (η λύτρωση θα έρθει μετά από συνεχή εξεγερσιακή ...γυμναστική), ή μινιμαλίζοντας, υιοθετώντας αποσπασματικές και μερικές προτάσεις που συντρίβονται απο την Αγορά ή/και το Κράτος, οδηγώντας στην απογοήτευση[1]. Και τα δύο — θεωρητικός/πρακτικός μαξιμαλισμός και μινιμαλισμός — οδηγούν σε αυτό που ονομάζω γραφική ενσωμάτωση στο υπάρχον καθεστώς και απέχουν πολύ από την πράξη της αυτονομίας.
Ένα τέτοιο «λαμπρό» παράδειγμα συλλογικότητας που επαναστατεί, δηλαδή αυτονομείται, επαναθεσμίζοντας ριζικά την υπόλοιπη κοινωνία /πολιτεία /οικονομία, κάνοντας πράξη τις επιθυμίες της και μπολιάζοντας με τις σημασίες της την κοινωνία και το φαντασιακό της είναι οι ελίτ. Αυτό το μάθημα του αναρχισμού — ότι μέσα και σκοποί ειναι αλληλένδετα — το έμαθαν μια χαρά τα νέα αφεντικά, ντόπια και ξένα.
Σε αυτό το πλαίσιο, ο τουρίστας που παριστάνει τον πρωθυπουργό είναι όντως αντι...εξουσιαστής: χτύπησε ριζικά την προηγούμενη εκδοχή του ελληνικού κρατισμού και των παρεπόμενων του. Ειναι ο αρχι-πραξικοπηματίας της επανάστασης της ελληνικής ελίτ. Επαναθεσμίζει, με όραμα του την πλήρως αγοραιοποιημένη (και άρα απόλυτα ετερόνομη) πολιτεία/οικονομία/κοινωνία, κατεδαφίζοντας τον παρηκμασμένο σοσιαλ-φιλελεύθερο κρατισμό που θεμελίωσε ο μπαμπάς του. Και, παραπέρα, δρα σε απόλυτο συντονισμό με το πρόταγμα του συγκεκριμένου κομματιού της ευρωπαϊκής και διεθνούς ελίτ, που έχει αυτή τη περίοδο το απάνω χέρι κατεδαφιζοντας κοινωνικές κατακτήσεις και δικαιώματα σε δεκάδες χώρες. Μια χαρά τα πάει ο ΓΑΠ για τη συλλογικότητα στην οποία ανήκει και για την οποία πραγματικά δρα. Άξιος ο μισθός του.
Εν κατακλείδι, το περιεχόμενο και η διαδικασία της Περιεκτικής Δημοκρατίας έγκειται ακριβώς σε αυτό:
Παρεμβαίνουμε στο κοινωνικό φαντασιακό με μια, όσο το δυνατό, ολοκληρωμένη πρόταση μετάβασης σε μια εναλλακτική διακυβέρνηση πολιτείας και οικονομίας, θέτοντας πρακτικά το αίτημα της αυτόνομης ριζικής επαναθέσμισης της κοινωνίας.
Πραγματοποιούμε την κατάργηση της διχοτόμησης αντικειμενικού — υποκειμενικού προτείνοντας και δημιουργώντας καινοτόμες αμεσοδημοκρατικές οργανωτικές δομές διακυβέρνησης συλλογικοτήτων — του εαυτού μας συμπεριλαμβανομένου (δίκτυο κ.λπ.) — ως ανάκλαση και εμπειρία της κοινωνίας που θέλουμε να φτιάξουμε.
Δημιουργούμε νέες θεωρήσεις, σημασίες και αναλυτικά εργαλεία (μέσα από συστηματική αυτο-στοχαστική θεωρητική δουλειά) και δημιουργώντας/αναπαράγοντας στη θεωρία και στην πράξη αυτόνομες συλλογικότητες με καθημερινή δράση μέσα στην κοινωνία και το υπάρχον — κι όχι ...περιμένοντας πάνω από τα μάγματα μήπως αναβλύσει ...απροσδόκητα από τα ...βάθη της Κοινωνίας καμιά νέα Σημασία από τους εξεγερμένους απροσδιόριστους Άλλους.
Η πρόταση της ΠΔ ενσαρκώνεται σε υποκείμενα που αυτο-εκπαιδεύονται στην άμεση δημοκρατια τώρα — και όχι την ...επαύριο της νύχτας της Μεγάλης Εξέγερσης — μέσω των τρόπων που οργανώνουν την προσωπική και πολιτική τους ζωή και δράση. «Θνητά φρονείν» — που θα έλεγε και ο πατροκτονημένος — διαυγάζουμε τον ετερόνομο ολοκληρωτισμό των καιρών και θέτουμε ως συλλογικότητες, αλλά και ως υποκειμενικές υπάρξεις, το αίτημα της ριζικής επαναθέσμισης της κοινωνίας ως αυτόνομη πράξη, δηλαδή ως σύνθεση θεωρίας και πρακτικής.
Δεν βαυκαλιζόμαστε ούτε με μαξιμαλισμούς, ούτε με μινιμαλισμούς. Ούτε θεωρούμε ότι είμαστε πρωτοπορίες ή κάτοχοι της απόλυτης αληθειας, διεκδικώντας το αλάθητο. Απαιτούμε το βάσανο του δημοκρατικού διάλογου και της κριτικής πρώτα για μας και τις ιδέες μας και είμαστε αλληλέγγυοι/ες στις συλλογικότητες που προσβλέπουν σε μια αυθεντικά δημοκρατική πολιτεία ή δρουν ήδη αμεσοδημοκρατικά, γι' αυτό και εχουμε κάνει (και θα κάνουμε στο μέλλον) προτάσεις συνεργασίας και συμπαράταξης στη βάση συγκεκριμένων προγραμματικών προτάσεων.
Όπως λέει και ένα από τα ωραιότερα συνθήματα του 60:
Αν όχι εμείς τότε ποιος; Αν όχι τώρα, τότε πότε;
[1] Εδώ έγκειται και η απογοήτευση με τα «Νέα» κοινωνικά κινήματα: ότι υιοθέτησαν μινιμαλιστικές πολιτικές του εντός-του-συστήματος εφικτού. Παρ’ όλες τις όποιες καινοτόμες επιμέρους προτάσεις, η εμμονή τους στο μερικό κατέληξε στο να γίνουν τα αιτήματα και πρακτικές τους αφομοιώσιμα ή ανεκτά από το σύστημα, και δεν κατόρθωσαν να συγκροτήσουν μια συνολική εναλλακτική στρατηγική και όραμα. Παρ’ όλες τις όποιες αδυναμίες, αυτό πάει να κάνει η ΠΔ.